Το «brain drain» συζητείται εδώ και χρόνια, μολονότι ως όρος παραμένει ευτυχώς αμετάφραστος – η «αποστράγγιση των εγκεφάλων» ακούγεται πολύ πιο βάρβαρη από το ίδιο το φαινόμενο! Η πιο πρόσφατη αφορμή ήταν η ανακοίνωση από τον υπουργό Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων Γιάννη Βρούτση ενός πιλοτικού προγράμματος επαναπατρισμού 500 Ελλήνων του εξωτερικού «υψηλής ειδίκευσης και επιστημονικής εμπειρίας» μέσω της επιδότησης του μισθού τους σε ελληνικές επιχειρήσεις κατά 70% για διάστημα ενός έτους. Το μέτρο έγινε αντικείμενο έντονης κριτικής: ο προτεινόμενος μισθός είναι χαμηλός για τα διεθνή δεδομένα και το συμβόλαιο περιορισμένης διάρκειας. Αλλωστε, η μετανάστευση και ο επαναπατρισμός δεν έχουν μόνο οικονομικά ελατήρια· σχετίζονται και με τις χρόνιες παθογένειες και δυσλειτουργίες της χώρας.
Γιατί να επιστρέψει κάποιος σε ένα αναξιοκρατικό και προβληματικό περιβάλλον;
Για να εκτιμηθούν όμως ορθά οι πρωτοβουλίες αυτές, θα πρέπει να προσπεράσουμε τα στερεότυπα και να απαντήσουμε σε δύο βασικά ερωτήματα: Γιατί κάποιοι άνθρωποι αφήνουν τη χώρα τους και φεύγουν; Και γιατί, αφού έφυγαν, να επιστρέψουν;
Οι λόγοι που φεύγει κανείς από τη χώρα του είναι τόσοι, όσοι και οι άνθρωποι που επιλέγουν τον δρόμο αυτό. Δύο όμως ξεχωρίζουν. Ο πρώτος και πιο προφανής είναι η οικονομική ανάγκη. Αυτή ήταν η βασική αιτία της μεγάλης μετανάστευσης που σημειώθηκε μετά το 2009 και όχι οι παθογένειες της χώρας – ήταν μήπως η Ελλάδα λειτουργική και αξιοκρατική πριν από το 2009, όταν δεν έφευγε κανείς; Ο δεύτερος είναι η φιλοδοξία. Οι μεγάλες ευκαιρίες φυσιολογικά συσσωρεύονται σε λίγα και πολύ συγκεκριμένα γεωγραφικά σημεία. Αν πιστεύεις πως διαθέτεις ταλέντο και δεξιότητες και επιθυμείς να τα αναπτύξεις στο έπακρο, αναπόφευκτα θα επιδιώξεις να βρεθείς στους τόπους εκείνους όπου συγκεντρώνονται οι καλύτεροι έτσι ώστε να συναναστραφείς με αυτούς, να μάθεις και να συνεργαστείς μαζί τους. Πώς θα αναπτύξεις πλήρως τις ικανότητές σου εάν απλά παραμείνεις εκεί όπου το έφερε η τύχη να γεννηθείς; Πώς θα πετάξεις αν δεν ανοίξεις τα φτερά σου; Αναπόφευκτα οι τόποι αυτοί βρίσκονται έξω από την Ελλάδα, όχι γιατί η χώρα μας είναι αποτυχημένη αλλά γιατί είναι μικρή. Η επιλογή της μετακίνησης στην περίπτωση αυτή δεν έχει καμία σχέση με την καταθλιπτική και δακρύβρεχτη διαδικασία που (σε μουσική υπόκρουση Στέλιου Καζαντζίδη) κυριαρχεί στον δημόσιο λόγο. Είναι το ακριβώς αντίθετο· μια επιλογή αισιοδοξίας, και αυτό ισχύει όσο δεμένος και αν είναι κανείς με τον τόπο του.
Και στις δύο περιπτώσεις, όμως, η αλήθεια είναι πως όταν στήνεις τη ζωή σου κάπου αλλού, δύσκολα επιστρέφεις καθώς δεσμεύεσαι από οικονομικούς και οικογενειακούς λόγους, ενώ ενδεχομένως συνηθίζεις σε μια ζωή με διαφορετικές αξίες και χαρακτηριστικά.
Είναι προφανές λοιπόν πως όπου υπάρχει, η προοπτική του επαναπατρισμού δεν εδράζεται πρωταρχικά πάνω σε μια μη ρεαλιστική προσδοκία εξασφάλισης επαγγελματικών και οικονομικών συνθηκών που προσομοιάζουν τις αντίστοιχες του εξωτερικού. Αλλού θα πρέπει να αναζητήσουμε τα ελατήριά της: στη νοσταλγία, στην κούραση, στην ανάγκη αναπροσδιορισμού του βίου, στην επιθυμία προσφοράς στη χώρα ή στην γκρίζα ζώνη της διάψευσης κάποιων προσδοκιών στο εξωτερικό. Είναι επομένως εξίσου προφανές πως οικονομικά κίνητρα σαν αυτά που ανακοινώθηκαν έχουν περιορισμένες επιπτώσεις. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως είναι ασήμαντα και πως δεν μπορεί να γίνει κάτι πέρα από την ολοκληρωτική μεταμόρφωση της χώρας. Οι άνθρωποι που κλίνουν προς την επιστροφή για τους λόγους που περιέγραψα συνήθως αμφιταλαντεύονται. Μικρές και προσωρινές οικονομικές διευκολύνσεις σαν και αυτές θα τους δώσουν ενδεχομένως την ώθηση (ή το άλλοθι) που χρειάζονται για το μεγάλο άλμα της επιστροφής. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως καθοδηγούνται από ψευδαισθήσεις: γνωρίζουν καλά πως ακόμη κι αν βρουν την Ιθάκη φτωχική, εκείνη δεν τους γέλασε. Και με τη σοφία που απέκτησαν στο ταξίδι τους, ξέρουν πια πολύ καλά τι σημαίνουν οι Ιθάκες.
* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.