Θυμόσαστε το περίφημο σλόγκαν «ή εμείς ή αυτοί»; Την αποφθεγματική ρήση «ή τους τελειώνουμε ή μας τελειώνουν»; Τον διαχωρισμό της κοινωνίας σε «μνημονιακούς» και «αντιμνημονιακούς»; Ασφαλώς και τα θυμόσαστε – είναι άλλωστε τόσο πρόσφατα! Aλλά δεν μοιάζουν κάπως αλλόκοτα σήμερα, αφού συνεχίζουμε να συμβιώνουμε και να συνεργαζόμαστε, ενώ μάλιστα έχουμε αφήσει τα μνημόνια πίσω μας; Στην πραγματικότητα, αυτά που μας χωρίζουν δεν είναι πολλά. Τουναντίον, έχουμε καταντήσει να «μαλώνουμε για την κοινοτοπία», όπως πολύ ωραία το έθεσε ο Νίκος Βατόπουλος σε πρόσφατο άρθρο του με αφορμή τον χριστουγεννιάτικο διάκοσμο της πρωτεύουσας. Ασφαλώς δε, όσα ακόμη μας χωρίζουν υπολείπονται σημαντικά από εκείνα που μας χώρισαν σε παλαιότερες ιστορικές εποχές ή όσα διαιρούν άλλα έθνη σήμερα.
Πράγματι, η νεότερη ιστορία της χώρας μας είναι μια ιστορία διαρκούς αντιπαλότητας ανάμεσα σε δύο μεγάλα, και συνεχώς μεταλλασσόμενα, πολιτικά στρατόπεδα. Από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα, η ελληνική κοινωνία διχάστηκε ανάμεσα σε βενιζελικούς, που ήταν υπέρμαχοι της αβασίλευτης δημοκρατίας, και βασιλόφρονες αντιβενιζελικούς. Στη δεκαετία του ’40, ο Εμφύλιος έφερε αντιμέτωπους τους «εθνικόφρονες» με τους κομμουνιστές μαζί με τους «συνοδοιπόρους» τους. Στις δεκαετίες που ακολούθησαν την πτώση της χούντας, το έθνος χωρίστηκε σε «δεξιούς» και «αριστερούς», που σύχναζαν είτε σε «πράσινα» είτε σε «μπλε» καφενεία, η κάθε μία από τις δύο παρατάξεις πιστεύοντας ότι θα έπρεπε να «εξαφανίσει» τους αντιπάλους της για να μην εξαφανιστεί η ίδια. Ωσπου φτάσαμε στα δίπολα της πρόσφατης κρίσης: «αντιμνημονιακοί» έναντι «μνημονιακών», «φιλελεύθεροι» έναντι «λαϊκιστών», «δημοκράτες» έναντι «φασιστών».
Τι συμβαίνει όμως σε άλλα έθνη της σύγχρονης Δύσης; Στην Ισπανία, αρκετές από τις αυτοδιοικούμενες περιφέρειες, όπως η Καταλωνία, επιθυμούν ακόμη και την απόσχισή τους από το κεντρικό κράτος. Στην Ιταλία, η παραδοσιακή διαίρεση ανάμεσα στον «παραγωγικό Βορρά» και τον «σπάταλο Νότο» δημιουργεί δύο διαφορετικές κουλτούρες που αποτυπώνονται ακόμη και στις κομματικές προτιμήσεις των Ιταλών. Στην Ουκρανία, αντίθετα, το ρήγμα βρίσκεται ανάμεσα στις δυτικό τμήμα της χώρας, που είναι στραμμένο προς την Ευρώπη, και το ανατολικό, με προσανατολισμό τη Ρωσία. Στη Γερμανία, η ακροδεξιά AfD παρουσιάζεται εκλογικά ισχυρή, ιδίως στα κρατίδια της άλλοτε Ανατολικής Γερμανίας, πράγμα που δείχνει ότι το ψυχροπολεμικό ρήγμα ακόμη παραμένει ανοικτό. Το Ηνωμένο Βασίλειο είναι διαιρεμένο ανάμεσα σε οπαδούς και πολέμιους του Brexit, ενώ το αίτημα για την ανεξαρτησία της Σκωτίας δημιουργεί ακόμη μία, νέα διαιρετική τομή. Εάν δε επιχειρήσουμε ένα άλμα από την Ευρώπη προς τις Ηνωμένες Πολιτείες, εκεί τα πολιτικά και κοινωνικά ρήγματα είναι τόσο πολλά και τόσο βαθιά, που ακόμη και η απαρίθμησή τους γίνεται δύσκολη υπόθεση.
Σε σύγκριση με τις παραπάνω χώρες, η σημερινή Ελλάδα παρουσιάζεται ως μια πολιτικά σχετικά ομογενής χώρα. Μια χώρα, δηλαδή, με ενιαία εθνική ταυτότητα, παρόμοια κατανομή της εκλογικής δύναμης των μεγάλων κομμάτων ανά την επικράτεια, σχετικά μικρή κοινωνική ανισότητα και αναμφισβήτητη προσήλωση στην ιδέα ότι ανήκουμε στη Δύση.
Αλλά και οι πιο πρόσφατες εσωτερικές μας διαιρέσεις φαίνονται πια ξεπερασμένες. Διότι τι είδους «Αριστερά» είναι ο ΣΥΡΙΖΑ όταν έχει συγκυβερνήσει με ένα υπερδεξιό κόμμα; Και τι είδους «Δεξιά» είναι η Ν.Δ. όταν έχει θρονιαστεί στο πολιτικό κέντρο προσελκύοντας αρκετούς από τους πιο άξιους πολιτικούς της μεταρρυθμιστικής Κεντροαριστεράς; Οταν οι πρώην αντιμνημονιακές δυνάμεις έχουν υπογράψει και εφαρμόσει το τρίτο μνημόνιο; Οταν η Χρυσή Αυγή έχει πλέον εξαερωθεί; Οταν το μόνο ανοικτά αντιευρωπαϊκό κόμμα στο Κοινοβούλιο είναι το απολιθωμένο ΚΚΕ; Οταν σχεδόν όλοι μας φαίνεται τελικά να συμφωνούμε στα αυτονόητα: ότι, δηλαδή, το κάπνισμα βλάπτει την υγεία· ότι το κράτος πρέπει να τηρεί τον νόμο και την τάξη· ότι αποστολή των σχολείων είναι να παράγουν αριστεία και των πανεπιστημίων να την προάγουν· ότι οι κυβερνητικές αποφάσεις πρέπει να είναι διαφανείς και να ελέγχονται από την κοινωνία, όχι μόνο μέσω εκλογών αλλά και στα αναμεταξύ τους διαστήματα· ότι, σε τελική ανάλυση, η χώρα πρέπει να προκόψει και ότι αυτό είναι αναγκαία συνθήκη για την προκοπή καθενός από εμάς ξεχωριστά.
Με τόση έμφαση που δίνουμε σε εκείνα που δήθεν μας χωρίζουν, είναι εύκολο να παραβλέψουμε όσα μας ενώνουν πραγματικά. Ποια είναι αυτά; Πρώτα πρώτα, καθώς μάλιστα προσπαθούμε να βγούμε σταδιακά από τη μακρά κρίση που σημάδεψε τις ζωές μας, μας ενώνει η κοινή αναζήτηση νέας συλλογικής εθνικής ταυτότητας σε ένα ταχύτατα μεταβαλλόμενο γεωπολιτικό περιβάλλον. Πρέπει, λοιπόν, να σκύψουμε προσεκτικά πάνω από το εθνικό μας παρελθόν, να μάθουμε από τα ιστορικά μας λάθη και να βγάλουμε χρήσιμα συμπεράσματα για το μέλλον.
Κατόπιν, μας ενώνει η κοινή φιλοδοξία για αποκατάσταση της εθνικής μας αξιοπρέπειας, που έχει πληγεί κατά την κρίση, καθώς και για διεθνή αναγνώριση. Αφού νιώσαμε βαθιά μέσα μας τι σημαίνει η χώρα να θεωρείται παρίας και αποσυνάγωγος στο διεθνές περιβάλλον, φαίνεται ότι σήμερα όλοι σχεδόν συμφωνούμε ότι, όχι μόνο «μένουμε Ευρώπη», αλλά και ότι η χώρα πρέπει να επιστρέψει δυναμικά στο επίκεντρο της ευρωπαϊκής πολιτικής σκηνής ως ισότιμος και δυναμικά ενεργός εταίρος.
Επίσης, όμως, μας ενώνει ο κοινός φόβος για το εθνικό μέλλον, που προέρχεται κυρίως από τρεις πηγές: την αναπότρεπτη αλλαγή της κοινωνικής σύνθεσης λόγω του μεταναστευτικού, την ακατάπαυστη φυγή παραγωγικών δυνάμεων της χώρας προς το εξωτερικό και την ασφάλεια των συνόρων. Τέτοιοι φόβοι δεν είναι αβάσιμοι.
Ωστόσο, ο καλύτερος τρόπος για να αντιμετωπιστούν έχει ήδη αναφερθεί: είναι η σφυρηλάτηση μιας νέας και σύγχρονης εθνικής ταυτότητας, που θα ενσωματώνει τους νόμιμους μετανάστες και θα αγκαλιάζει την ελληνική διασπορά, καθώς και η ισότιμη και ενεργός συμμετοχή μας στην Ευρωπαϊκή Ενωση, που θα πρέπει να καλύψει μέρος των αμυντικών μας αναγκών.
Υστερα από τουλάχιστον μία δεκαετία ανώφελου διχασμού, το 2020 μας βρίσκει περισσότερο ενωμένους παρά χωρισμένους, πιο αισιόδοξους παρά απαισιόδοξους. Καλή χρονιά!
* Ο κ. Τάκης Σ. Παππάς είναι πολιτικός επιστήμονας στο Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι. Διατηρεί το μπλογκ www.pappaspopulism.com.