Ολο και πιο συχνά στην τέχνη σήμερα κυριαρχεί μια βαθύτατα απαισιόδοξη άποψη για τον κόσμο. Οι καλλιτέχνες φωνάζουν από παντού ότι η αδικία επικρατεί της δικαιοσύνης, ότι οι ανισότητες επικρατούν της ισότητας, ότι κατά το κοινώς λεγόμενο, πάμε ως ανθρώπινο είδος κατά διαόλου.
Δύο από τις ταινίες που έκαναν φέτος μεγάλη αίσθηση είχαν αυτήν τη θέση στον πυρήνα τους. Τα «Παράσιτα», η νοτιοκορεατική ταινία του Μπονγκ Τζουν Χο, και ο «Τζόκερ» του Αμερικανού Τοντ Φίλιπς, μιλούν για έναν κόσμο όπου οι κοινωνίες μας προσομοιάζουν όλο και περισσότερο με τους «Αθλίους» του Ουγκό, οι οποίοι διαδραματίζονται στο Παρίσι των υπονόμων του 19ου αι. Στα «Παράσιτα», μάλιστα, η παραβολή είναι ακριβώς αυτή: στο σκοτεινό υπόγειο της υπερπολυτελούς κατοικίας μιας οικογένειας εκατομμυριούχων, επιβιώνει εν αγνοία τους ένας παρίας της ζωής, σαν αρουραίος. Ο «Τζόκερ» έρχεται να συμπληρώσει αυτή την οπτική, βάζοντας τον αδικημένο να μην αντέχει άλλο την ταπείνωση και κάποια στιγμή να εξεγείρεται, καίγοντας την πόλη του και βγάζοντας ως γελωτοποιός τη γλώσσα στην εξουσία που έτρεφε τόσα χρόνια τη διαφθορά. Ακραία βίαιο θα είναι και το τέλος στα «Παράσιτα», όπου οι «άθλιοι» θα πάρουν την εκδίκησή τους από τους αλαζόνες πλούσιους του «πάνω» κόσμου.
Είναι άραγε ο κόσμος σήμερα τόσο φρικτός; Η πραγματικότητα άλλα δείχνει. Οι κοινωνίες της ευρωπαϊκής ηπείρου ζουν μια πρωτοφανή βελτίωση της ζωής τους. Το προσδόκιμο της ζωής τους έχει ξεπεράσει τα 80 έτη, με την ιατρική να κάνει συνεχώς θαύματα. Η πρόσβαση σε αγαθά είναι πιο εκδημοκρατισμένη από ποτέ. Οι ίδιες οι δημοκρατίες μας τείνουν στον πιο μεγάλο εξισωτισμό που γνώρισε ποτέ η ανθρωπότητα στην πολιτισμένη ιστορία της. Τα ατομικά δικαιώματα όχι μόνο είναι εξασφαλισμένα, αλλά διαρκώς διευρύνονται. Η εκπαίδευση είναι πλέον μαζική και ανοικτή σε όλους, σε όλες τις βαθμίδες. Οι σύγχρονες τεχνολογίες παρέχουν ένα πλαίσιο όλο και μικρότερου σωματικού κάματου, ενώ ο ελεύθερος χρόνος διευρύνεται. Τέλος, ο πόλεμος, αυτή η σταθερά των περασμένων εποχών, έχει εξαφανιστεί ως απειλή. Είμαστε πιο ασφαλείς από ποτέ. Μια απλή σύγκριση της ζωής μας με εκείνη του παππού μας ή και του πατέρα μας μάλλον αρκεί ως επιβεβαίωση. Αν δεν είχαν πεθάνει σε κάποιον από τους απανωτούς πολέμους του πρώτου μισού του 20ού αιώνα, η ζωή τους θα είχε κυλήσει στους περιορισμούς της υπαίθρου μέχρι τη δεκαετία του 1950 – έναν κόσμο που έμοιαζε πολύ με τον μεσαιωνικό.
Βεβαίως, κανένας κόσμος δεν θα είναι ποτέ αγγελικός. Πλάι σε αυτές τις κατακτήσεις, συναντούμε την αγχώδη ρευστότητα των εργασιακών σχέσεων, το στόμωμα της ανοδικής κοινωνικής κινητικότητας για τη μεσαία τάξη, την αποσάρθρωση της οικογενειακής ζωής, την υπονόμευση της ειρηνικής κοινωνικής συνύπαρξης, το ενδημικό φαινόμενο της φτώχειας και της περιθωριοποίησης ομάδων του πληθυσμού. Τίποτε από αυτά, όμως, δεν οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ζούμε μια ζωή χειρότερη, πολύ δε περισσότερο για τις ανερχόμενες οικονομικές δυνάμεις της Ασίας, οι οποίες είναι οι βασικές ευνοημένες της παγκοσμιοποίησης.
Αν τα πράγματα είναι πιο σύνθετα από το άσπρο-μαύρο των «Παράσιτων» και του «Τζόκερ», τότε πιο κοντά στην πραγματικότητα είναι παραδόξως η ταινία του Ταραντίνο, «Κάποτε στο… Χόλιγουντ». Και τούτο, παρότι ο Ταραντίνο έχει σκοπό να ανατρέψει την τραγική πραγματικότητα ενός μακελειού το 1969 στις ΗΠΑ, και να την ξαναδιηγηθεί με ένα επινοημένο χάπι εντ. Τι μας λέει στην ουσία ο ιδιόμορφος αυτός σκηνοθέτης, που πάντως απεχθάνεται τον διανοουμενισμό: ότι ακριβώς ο κόσμος μας είναι ανοικτός σε διαφορετικές αφηγήσεις και ότι, αν επιλέξουμε την αισιόδοξη οπτική του, μπορούμε να αλλάξουμε τον ρου της ιστορίας. Να επαναφέρουμε δηλαδή τη δικαιοσύνη στον κόσμο, στο μέτρο που αυτό είναι πάντα εφικτό. Διότι το παρελθόν είναι μεν αδύνατον να αλλάξει, το μέλλον όμως εναπόκειται μόνο στη δική μας οπτική για να διαμορφωθεί.
* Ο κ. Δημήτρης Π. Σωτηρόπουλος είναι αναπληρωτής καθηγητής Σύγχρονης Πολιτικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου και γραμματέας σύνταξης της Νέας Εστίας.