Πώς θα άλλαζε η ζωή σας αν κάθε μήνα έμπαιναν στο λογαριασμό σας, ας πούμε, 300 ευρώ; Χωρίς προϋποθέσεις ή όρους. Ανεξάρτητα από το ποιος είστε, πόσα παιδιά έχετε, το αν δουλεύετε ή όχι. Αρκεί να είστε ενήλικος και να ζείτε μόνιμα και νόμιμα στην Ελλάδα, και 300 ευρώ θα μπαίνουν στο λογαριασμό σας το μήνα, για πάντα. Πώς θα σας φαινόταν;
Για πολλούς θα ήταν ένα καλοδεχούμενο χαρτζηλίκι, μια ανάσα για να πληρώσουν το νοίκι ή τις δόσεις κάποιου δανείου. Για λίγους θα ήταν ασήμαντο. Για κάποιους θα ήταν κάτι το σωτήριο, θα τους επέτρεπε να γλιτώσουν από την ακραία φτώχεια, να εξασφαλίζουν τα απολύτως απαραίτητα προς το ζην, να μην φοβούνται κάθε μέρα ότι δεν θα βρουν τρόπο να αγοράσουν φαγητό ή να πληρώσουν τους λογαριασμούς του νοικοκυριού. Αυτή είναι η ιδέα του “ενιαίου" ή “καθολικού βασικού εισοδήματος”: ένα ποσό από τον κρατικό προϋπολογισμό σε κάθε πολίτη, χωρίς καμία προϋπόθεση, για πάντα, με κύριο στόχο την εξαφάνιση της ακραίας φτώχειας. Ένα μικρό οικονομικό μαξιλάρι για όλους. Ακούγεται σαν όνειρο (ή, για κάποιους πιο πεζούς πραγματιστές, σαν δημοσιονομικός εφιάλτης), αλλά δεν είναι ούτε παράλογη, ούτε καν καινούργια ιδέα. Συζητιέται εδώ και πεντακόσια χρόνια.
Από παλιά πολιτικοί και διανοούμενοι σκέφτονταν παρόμοια μέτρα για να αντιμετωπίσουν το φαινόμενο της ακραίας φτώχειας και των κραυγαλέων ανισοτήτων σε κατά κανόνα πλούσιες χώρες. Πώς είναι δυνατό να παράγεται τόσος πλούτος, σου λέει, και ταυτόχρονα τόσοι άνθρωποι να μην έχουν αρκετά για να ζήσουν; Κάτι δεν λειτουργεί σωστά. Δεδομένου, μάλιστα, ότι ο πλούτος μιας κοινωνίας χτίζεται μεν κυρίως από ιδιωτικά χέρια και μυαλά αλλά σε εν μέρει κοινόχρηστο, δημόσιο υπόβαθρο (σε ποιον ανήκουν οι δρόμοι, η περισσότερη γη, η βασική έρευνα των πανεπιστημίων, η θάλασσα, ο αέρας ή ο ήλιος;) τότε πολύ λογικά πολλοί πολύ έξυπνοι άνθρωποι κατά καιρούς έχουν διατυπώσει την ιδέα ότι ένα (έστω μικρό) μέρος αυτού του πλούτου θα πρέπει να μοιράζεται εξίσου σε όλους.
“Το ποσοστό του πλούτου που πήγαινε στην εργασία και το ποσοστό που πήγαινε στο κεφάλαιο παράμεναν λίγο-πολύ σταθερά. Όχι πια”, γράφει ο οικονομολόγος Γκάι Στάντινγκ, συνιδριτής του Basic Income Earth Network στο βιβλίο του “Basic Income: And How We Can Make It Happen”. “Πλέον όλο και περισσότερος πλούτος πηγαίνει σε λιγοστούς ‘ραντιέρηδες’”. “Χρειαζόμαστε ένα νέο σύστημα αναδιανομής, πολιτικές που θα αναδιανέμουν από αυτούς που η αγορά θα αντάμοιβε σε αυτούς που αγορά θα άφηνε πίσω. Ένα καθολικό ενιαίο εισόδημα θα ήταν ένας τρόπος να επιτευχθεί αυτό”, έλεγε ο νομπελίστας Χριστόφορος Πισσαρίδης το 2016 στο Νταβός.
Τα τελευταία χρόνια η ιδέα του ενιαίου βασικού εισοδήματος έχει μπει πιο έντονα στο δημόσιο διάλογο, για διάφορους λόγους. Μερικοί από αυτούς είναι, φυσικά, οι ανισότητες σε πολλές πλούσιες χώρες του κόσμου, η καθολικά παραδεκτή αποτυχία πολλών (ενίοτε δαπανηρών) συστημάτων πρόνοιας να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα της φτώχειας, η παγκοσμιοποίηση, ή τα ρομπότ που θα μας πάρουν τις δουλειές. Επειδή αυτά τα θέματα είναι οφθαλμοφανή και ιδεολογικά κάπως ουδέτερα, οι πολλοί πολύ έξυπνοι άνθρωποι που υποστηρίζουν δημόσια την ιδέα του ενιαίου βασικού εισοδήματος είναι και εντελώς ετερόκλητοι και παράταιροι, από το Μάρτιν Λούθερ Κινγκ μέχρι το Ρίτσαρντ Νίξον και από τον Μπέρνι Σάντερς μέχρι το Μαρκ Ζάκερμπεργκ. Είναι ένα από τα λίγα θέματα στα οποία αριστεροί κρατιστές και φιλελεύθεροι “της αγοράς” συμφωνούν απολύτως, έστω και από διαφορετική αφετηρία. Στις τελευταίες εκλογές ένας από τους υποψηφίους για το χρίσμα των Δημοκρατικών, ο επιχειρηματίας Άντριου Γιανγκ, κατέβηκε με κύρια πολιτική πρόταση την υιοθέτηση ενός προγράμματος ενιαίου βασικού εισοδήματος $1000 το μήνα για κάθε αμερικανό, το οποίο ονόμασε “Μέρισμα Ελευθερίας”.
Κι όλα αυτά πριν έρθει ο κορωνοϊός.
Καθώς οικονομίες κλείνουν και η ανεργία καλπάζει σε όλες τις χώρες του κόσμου, τα κράτη ξαφνικά αρχίζουν να δίνουν απευθείας χρήματα σε μεγάλες ομάδες του πληθυσμού, στις περισσότερες περιπτώσεις με κάποια εισοδηματικά ή άλλα κριτήρια, αλλά σε μεγαλύτερη κλίμακα από ποτέ. Οι ΗΠΑ δίνουν $1200 το μήνα σε εκατομμύρια πολίτες, η Ελλάδα 800 ευρώ εφάπαξ σε κάποιες κατηγορίες εργαζομένων που πλήττονται. Μόλις προχτές ο ιδρυτής του Twitter έδωσε $5 εκατομμύρια στον οργανισμό του Άντριου Γιανγκ για να τρέξει ένα παρόμοιο πρόγραμμα σε νοικοκυριά που έχουν πληγεί από την πανδημία.
Οπότε είναι μια καλή αφορμή να συζητήσουμε λίγο περισσότερο για την ιδέα αυτή. Είναι εφικτή; Πώς θα μπορούσε να μοιάζει; Αξίζει να αναφέρουμε πρώτα απ’ όλα ότι υπάρχουν διάφορες παραλλαγές στο μοντέλο, από τον “αρνητικό φόρο εισοδήματος” του Μίλτον Φρίντμαν, ή την ιδέα του Φιλίπ βαν Παρές για ένα “ευρωπαϊκό μέρισμα” 200 ευρώ για κάθε ευρωπαίο πολίτη, μέχρι τις διάφορες μορφές του “ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος” που εφαρμόζουν πολλές ανεπτυγμένες χώρες (και η δικιά μας).
Μικρή παρένθεση εδώ: μια από τις ιδέες που μου άρεσαν πιο πολύ διαβάζοντας για το θέμα είναι το “ταμείο παιδιού”. Θα σας πω τι είναι: ένας τραπεζικός λογαριασμός που δημιουργείται για κάθε παιδί που γεννιέται, στον οποίο το κράτος βάζει κάθε μήνα ένα μικρό ποσό μέχρι το παιδί να γίνει 18 χρονών. Κανένας απολύτως δεν έχει δικαίωμα να τραβήξει χρήματα από αυτό το λογαριασμό σε αυτό το διάστημα, αλλά οποιοσδήποτε (γονείς, παππούδες, νονοί) μπορεί να βάζει. Μόλις το παιδάκι γίνεται πολίτης, αποκτά πρόσβαση στο ποσό που έχει μαζευτεί και το επενδύει όπου θέλει. Αν και έχουν προταθεί κατά καιρούς διάφορες παραλλαγές της ιδέας, δυστυχώς πουθενά δεν έχει εφαρμοστεί ένα τέτοιο μέτρο. Η κυβέρνηση των Εργατικών προσπάθησε να θεσπίσει κάτι παρόμοιο στο Ηνωμένο Βασίλειο το 2005, αλλά έξι χρόνια αργότερα η επόμενη κυβέρνηση το κατήργησε. Αλλά σας παρακαλώ φανταστείτε για λίγο πώς θα επηρέαζε τη δυναμική της τυπικής ελληνικής οικογένειας κάτι τέτοιο. Κλείνει η παρένθεση.
Εδώ ας εξετάσουμε μόνο την ιδέα για ένα απλό, σκέτο ενιαίο βασικό εισόδημα. Λεφτά σε όλους, κάθε μήνα, χωρίς προϋποθέσεις. Πώς γίνεται κάτι τέτοιο; Βγάζει νόημα το κράτος να δίνει έτσι λεφτά στους πολίτες, είτε δουλεύουν είτε όχι, είτε τα χρειάζονται είτε όχι; Και τι επιπτώσεις έχει αυτό στην απασχόληση; Μήπως γεμίσουμε τεμπέληδες που αρνούνται να δουλέψουν και κάθονται; Τι ακριβώς θα πετύχει καλύτερα από ό,τι κάνουν τα συστήματα πρόνοιας σήμερα; Και, κυρίως, πού θα τα βρούμε τα λεφτά;
Όλες πολύ καλές ερωτήσεις. Το βιβλίο του Γκάι Στάντινγκ περιέχει αρκετές και σε κάποιες περιπτώσεις πειστικές απαντήσεις, αλλά εδώ, πολύ συνοπτικά, μπορώ να σας γράψω τα εξής:
Πρώτα απ’ όλα, δεν θέλω να σας σοκάρω αλλά το δικό μας κράτος ήδη δίνει λεφτά στους πολίτες έτσι, είτε τα έχουν ανάγκη είτε όχι. Λέγεται “συντάξεις”. Το ελληνικό συνταξιοδοτικό σύστημα είναι αναδιανεμητικό, πράγμα που σημαίνει ότι οι σημερινοί συνταξιούχοι δεν εισπράττουν χρήματα που έχουν "επενδύσει" στο ασφαλιστικό σύστημα κατά το παρελθόν, αλλά αντίθετα εισπράττουν χρήματα που πληρώνει με τις εισφορές της η σημερινή γενιά των εργαζομένων -ακριβώς ότι θα γινόταν με ένα σύστημα ενιαίου βασικού εισοδήματος, δηλαδή, το οποίο θα πλήρωναν οι φορολογούμενοι. Επιπλέον, η Ελλάδα σήμερα δίνει δέκα διαφορετικά προνοιακά επιδόματα σε διάφορες ομάδες του πληθυσμού που τα δικαιούνται (γονείς, φτωχούς, ανασφάλιστους υπερήλικες κλπ) τα οποία λαμβάνουν εκατοντάδες χιλιάδες πολίτες, καθώς και επίδομα για τους ανέργους. Αξίζει εδώ να θυμίσουμε ότι η κατάσταση ήταν πολύ πιο χαώδης -μέχρι πριν από λίγα χρόνια υπήρχαν πάνω από 120 διαφορετικά επιδόματα που δίνονταν από διάφορες υπηρεσίες του κράτους σε μικρές ή μεγάλες ομάδες του πληθυσμού που, όπως αντιλαμβάνεστε, τα είχαν “κατακτήσει” με “αγώνες”. Μετά βεβαίως ήρθε η χρεοκοπία, τα μνημόνια και ένα βίαιο συμμάζεμα αυτού του χάους. Σήμερα τα πράγματα είναι πολύ πιο νοικοκυρεμένα -μεταξύ όλων των άλλων, γίναμε και η προτελευταία χώρα της Ευρώπης που παρέχει ένα ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα στους φτωχότερους πολίτες της (με τα χίλια ζόρια, καθυστερήσεις και αναβολές της τότε κυβέρνησης, αν θυμάστε). Συνολικά το ελληνικό κράτος δίνει κάτι λιγότερο από 20 δισ. το χρόνο κατευθείαν σε πολίτες που πληρούν κάποια κριτήρια.
Ένα από τα βασικά επιχειρήματα του Γκάι Στάντινγκ στο βιβλίο του είναι το ότι ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα των σύγχρονων συστημάτων πρόνοιας είναι αυτό το “που πληρούν κάποια κριτήρια”. Τα περισσότερα κράτη του κόσμου δίνουν επιδόματα σε ομάδες που αυτά -τα κράτη- κρίνουν ότι τα χρειάζονται περισσότερο. Πέραν του πατερναλιστικού του θέματος (σε κάποιες χώρες -όχι εδώ- οι παροχές γίνονται ακόμα και σε είδος), υπάρχει και άλλη μια σημαντική συνέπεια: για να οριοθετήσουν αυτές τις ομάδες, τα κράτη αναπόφευκτα στήνουν γραφειοκρατικές διαδικασίες και δομές για να ελέγχουν αιτήσεις, να αξιολογούν και να εγκρίνουν. Οι διαδικασίες αυτές αποθαρρύνουν τους πολίτες, προκαλούν καθυστερήσεις (σκεφτείτε τη διαδικασία χορήγησης σύνταξης) ενίοτε αφήνουν παραθυράκια διαφθοράς και συχνά δημιουργούν και την αίσθηση του στίγματος σε αυτούς που διεκδικούν κάποια επιδόματα. “Είναι γνωστό ότι σήμερα πολλοί δικαιούχοι των προνοιακών επιδομάτων δεν τα λαμβάνουν παρότι πληρούν τις προϋποθέσεις”, γράφει ο καθηγητής του Πολυτεχνείου του Μιλάνου Μάνος Ματσαγγάνης, “συνήθως επειδή βιώνουν ως εξουθενωτική και εξευτελιστική τη διαδικασία συγκέντρωσης και υποβολής δικαιολογητικών”. Ένα ενιαίο βασικο εισόδημα για όλους, λέει η θεωρία, δεν θα έφερε κανένα στίγμα, καμία γραφειοκρατία, θα έφτανε σε όλους ανεξαιρέτως και θα αντικαθιστούσε και κάποια (αλλά όχι όλα) από τα υπάρχοντα επιδόματα.
Τι άλλο θα πετύχαινε κάτι τέτοιο; Από ό,τι φαίνεται, δεν θα έκανε τους ανθρώπους τεμπέληδες, και θα τους έκανε πιο ευτυχισμένους.
Το 2017 στη Φινλανδία έκαναν ένα πείραμα: διάλεξαν τυχαία 2.000 ανέργους, τους αφαίρεσαν ό,τι επιδόματα ή βοήθεια έπαιρναν από το κράτος και άρχισαν να τους δίνουν 560 ευρώ το μήνα. Έτσι, χωρίς κανέναν όρο ή προϋπόθεση, χωρίς διακρίσεις ανάλογα με την ηλικία ή την οικογενειακή κατάσταση. Δεν ήταν επίδομα ανεργίας, οι άνθρωποι συνέχιζαν να τα παίρνουν κάθε μήνα στο λογαριασμό τους, χωρίς κουβέντα, ακόμα κι αν έβρισκαν δουλειά. Μετά από τα δύο χρόνια, οι ερευνητές συνέκριναν τις συνθήκες ζωής όσων είχαν πάρει τα 560 το μήνα σε όλο αυτό το διάστημα, με τις συνθήκες ζωής ενός άλλου γκρουπ ανέργων, που είχε λάβει μόνο ό,τι προβλέπεται από το υπάρχον σύστημα πρόνοιας της χώρας. Τα αποτελέσματα, που δημοσιεύτηκαν πρόσφατα έδειξαν ότι αυτοί που πήραν τα 560 είχαν λίγο καλύτερες προοπτικές απασχόλησης (ειδικά όσοι είχαν και οικογένεια), καλύτερη ψυχολογική κατάσταση, περισσότερη αυτοποίθηση, λιγότερο άγχος και ήταν πιο ικανοποιημένοι από τη ζωή τους από ό,τι οι άλλοι.
Άλλες έρευνες που έχουν γίνει σε φυλές γηγενών στις ΗΠΑ, σε νικητές λαχείων που προσφέρουν ένα ποσό μηνιαίως δια βίου και αλλού, πειράματα στη Ναμίμπια, την Ινδία και αλλού, αλλά παράδειγμα όπως της Αλάσκας, όπου όλοι οι πολίτες εισπράττουν μέρος από τα έσοδα της εξόρυξης πετρελαίου στην Πολιτεία και στο Μακάο, όπου όλοι εισπράττουν μέρος από τα έσοδα των καζίνο, επιβεβαιώνουν το ίδιο εύρημα: οι άνθρωποι που εισπράττουν τέτοια άνευ όρων επιδόματα δεν παρατάνε τις δουλειές τους, αν τις παρατούν το κάνουν για να βρουν άλλες, που τους ενδιαφέρουν περισσότερο (ή για να αφιερώσουν περισσότερο χρόνο στη φροντίδα της οικογένειάς τους ή δημιουργικές ενασχολήσεις) και γενικά είναι περισσότερο ευτυχισμένοι και ήρεμοι.
Βέβαια, το μεγαλύτερο ερώτημα είναι το “πού θα τα βρείτε τα λεφτά”, κι εδώ είναι που το θέμα γίνεται περίπλοκο επειδή σε σχεδόν όλες τις περιπτώσεις, τα νούμερα δεν βγαίνουν εύκολα. Στο βιβλίο του Γκάι Στάντινγκ τα περισσότερα παραδείγματα στις χώρες με τις οποίες ασχολείται προϋποθέτουν αξιοσημείωτη (αλλά όχι ραγδαία) αύξηση της φορολογίας ή ριζικές περικοπές άλλων δαπανών και αλλαγή προτεραιοτήτων για το κάθε κράτος. Η πρόταση του Άντριου Γιανγκ περιλαμβάνει την εισαγωγή ομοσπονδιακού ΦΠΑ 10% στις ΗΠΑ (οι ΗΠΑ δεν έχουν εθνικό ΦΠΑ -η κάθε πολιτεία βάζει δικό της φόρο στο λιανικό εμπόριο). Από ό,τι φαίνεται, ένα τέτοιο εγχείρημα σε καμία περίπτωση δεν είναι αδύνατο, αλλά σε κάθε περίπτωση προϋποθέτει και βούληση για μεγάλης κλίμακας αλλαγές, και κάποιες θαρραλέες παραδοχές.
Το ελληνικό κράτος, για παράδειγμα, δίνει συνολικά λιγότερα από 20 δισ. το χρόνο για συντάξεις και επιδόματα. Ένα πρόγραμμα που θα έδινε 300 ευρώ το μήνα σε κάθε ενήλικα πολίτη, θα κόστιζε σχεδόν 35 δισ. το χρόνο -ένα ποσό πολύ μεγαλύτερο από τα μισά ετήσια δημόσια έσοδα, δεκαπλάσιο από ολόκληρη την προνοιακή πολιτική του κράτους σήμερα. Βεβαίως, κάποια (αλλά όχι όλα) από τα υπάρχοντα προγράμματα θα καταργούνταν. Οι συνταξιούχοι δεν θα το έπαιρναν. Μεγάλα κόστη από τη γραφειοκρατία των υπαρχόντων δομών θα αποφεύγονταν. Οι πλούσιοι που θα το έπαιρναν πρακτικά θα το έδιναν πίσω με τους λίγο υψηλότερους φόρους τους. Και πάλι πανάκριβο θα ήταν. Αλλά σε κάθε περίπτωση η υλοποίηση ενός τέτοιου σχεδίου θα απαιτούσε οι κοινωνίες και τα κράτη να μην αντιμετωπίζουν αυτά τα δισεκατομμύρια ως επιδόματα, αλλά ως επένδυση. Η καταπολέμηση της ακραίας φτώχειας είναι επένδυση. Ένα τέτοιο πρόγραμμα θα είχε ευεργετικές συνέπειες στο ΑΕΠ, στην ανάπτυξη, στις δαπάνες υγείας, στην επιχειρηματικότητα, στην πρόσβαση παιδιών στην εκπαίδευση, σε ένα σωρό κλάδους της οικονομικής και της κοινωνικής δραστηριότητας, όχι μόνο επειδή θα έβαζε χρήματα στις τσέπες καταναλωτών και επειδή θα άλλαζε τις ζωές, τις προτεραιότητες και την ψυχολογική κατάσταση πολλών, αλλά επειδή θα κινητοποιούσε ένα λανθάνον ανθρώπινο δυναμικό, κοντά 1,5 εκατομμύριο συμπολίτες μας, οι οποίοι ζουν σε ακραία φτώχεια αλλά και εκατοντάδες χιλιάδες που κινδυνεύουν και θα κινδυνεύσουν στο μέλλον από τις αλλαγές στην εργασία και από τις επόμενες μεγάλες κρίσεις.
Είναι, βέβαια, μια επένδυση τεράστια, πολιτικά δύσκολη. Μπορεί το ενιαίο βασικό εισόδημα να μην είναι μια ιδέα που “ο καιρός της έχει έρθει” ακόμα. Σχεδόν σίγουρα, όμως, ο καιρός της έρχεται.