Κάθε κρίση είναι, ως γνωστόν, μια ευκαιρία, είτε για να φύγει το παλιό που χαροπαλεύει και προκάλεσε την κρίση, και να ’ρθει το νέο, μέσα από μια δημιουργική καταστροφή. Είτε το ακριβώς αντίθετο: να επιβιώσει το παλιό εκτρέφοντας μια καταστροφική δημιουργία.
Οπως συνέβη σε ορισμένες χώρες, της Ευρώπης και της Αμερικής με την παγκόσμια κρίση χρέους των κρατών, που ενέσκηψε το 2008-10: Μ. Βρετανία, Ιταλία, Ουγγαρία, Ισπανία, Τουρκία και ΗΠΑ. Η απρόβλεπτη παγκόσμια οικονομική ύφεση και τα σκληρά μέτρα της βίαιης, δημοσιονομικής προσαρμογής και λιτότητας που εφαρμόστηκαν, τότε, βάθαιναν τις κοινωνικές ανισότητες, διεύρυναν τους αποκλεισμούς και τη φτώχεια και ώθησαν τα απελπισμένα και αγανακτισμένα λαϊκά στρώματα στις τυχοδιωκτικές και αλλοπρόσαλλες αγκάλες του εθνικο-λαϊκισμού.
Η χώρα μας πλήρωσε την κρίση εκείνη ακριβά, πολύ ακριβά και σε μεγάλη χρονική διάρκεια. Κόντεψε να χρεοκοπήσει πλήρως και παραλίγο να φύγει από το ευρώ και από την Ε.Ε. και να μείνει μόνη, φτωχή και έρημη, με αφύλακτα σύνορα, στο έλεος του σουλτάνου, με τη χώρα πλημμυρισμένη από απελπισμένους μετανάστες.
Ζήσαμε δέκα χρόνια συνεχούς πολιτικής και κοινωνικής απογοήτευσης και οπισθοδρόμησης. Δέκα χρόνια ενός ατέλειωτου λυκόφωτος μιας παρηκμασμένης πολιτικά και εκφυλισμένης θεσμικά Μεταπολίτευσης.
Και ήλθε ξαφνικά και απρόβλεπτα η πανδημία να μας ξυπνήσει, να μας βγάλει από τον λήθαργο. Φοβερή και τρομερή, με απρόβλεπτες, ζοφερές, συνέπειες, εντελώς διαφορετική από την προηγούμενη. Και μας ταρακούνησε. Μας ανάγκασε –ευτυχώς– να ξανασκεφτούμε όλα τα ζωτικά και θεμελιώδη του βίου μας. Τη προσωπική ζωή μας, τη σχέση με τον εαυτό μας και τους άλλους, την οικογένεια και την εργασία μας, την κοινωνική μας διαβίωση και συμβίωση, τη σχέση μας με το κράτος και την κοινωνία. Και όλα αυτά επειδή τέθηκε υπό άμεση διακινδύνευση η επιβίωσή μας, επειδή φοβηθήκαμε και συνετιστήκαμε.
Διακινδύνευσε όχι μόνο η δική μας επιβίωση, ατομική, συλλογική και εθνική, αλλά ταυτόχρονα και η επιβίωση της ανθρωπότητας ολόκληρης, του πλανήτη ως οικοσυστήματος. Η κρίση της πανδημίας είχε έναν αποκαλυπτικό χαρακτήρα. Εφερε τα σημάδια μιας θείας Αποκάλυψης. Αποκάλυψε, πρώτα, το φθαρτό και θνητό της ύπαρξής μας. Εφερε τον Ανθρωπο αντιμέτωπο με την αλαζονική του στάση, με την ύβριν που επέδειξε απέναντι στη μητέρα φύση. Του έδωσε να καταλάβει ότι η ζωή, η υγεία και η επιβίωση του καθένα μας εξαρτώνται απόλυτα, από τη ζωή, την υγεία και την επιβίωση των διπλανών μας και της ανθρωπότητας ολόκληρης.
Ευκαιρία, πιστεύω, μοναδική να δούμε την εποχή που τα πάντα, παντού, αλλάζουν, από την αρχή. Αρχίζοντας από τον μικρόκοσμό μας, από τον ταλαίπωρο τόπο μας. Να κοιτάξουμε μήπως και καταφέρουμε με την ευκαιρία αυτή να τον αλλάξουμε, να τον μεταρρυθμίσουμε. Ανοικοδομώντας πρώτα το κράτος μας, τον εγγυητή της ασφάλειάς μας, της προσωπικής και κοινωνικής, της εθνικής κυριαρχίας μας. Σφυρηλατώντας μια νέα σχέση εμπιστοσύνης μαζί του.
Το κράτος πάντως δεν εξαφανίστηκε, δεν ήρθε το τέλος του, όπως βιάστηκαν να προφητεύσουν ορισμένοι πριν από είκοσι χρόνια. Δεν έπαψε να παίζει δραστήριο και ενίοτε πρωταγωνιστικό ρόλο στη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης. Αλλάζει απλώς λειτουργίες και ρόλους. Παραμένει όμως ο βασικός συντελεστής της δημιουργίας, διαμέσου διεθνών οργανισμών και διακρατικών συνεργασιών, όπως ο ΠΟΥ, νέων μορφών παγκόσμιας διακυβέρνησης.
Επιστροφή του κράτους λοιπόν; Μπορεί ναι, μπορεί και όχι. Ανάδυση σίγουρα ενός νέου τύπου κράτους. Η κρίση της πανδημίας, ανέδειξε π.χ. με τρόπο περίτρανο, πόσο αναγκαίο είναι σε μια χώρα ένα βιώσιμο και ανθηρό σύστημα δημόσιας υγείας και κοινωνικής ασφάλισης. Μόνο που τώρα ξέρουμε ότι δεν μπορεί να υπάρξει τέτοια κοινωνική πολιτική χωρίς ίδιους επαρκείς πόρους, ούτε να ανθοφορήσει, αν δεν είναι οργανικά δεμένη με τις εθνικές και ευρωπαϊκές οικονομικές πολιτικές. Διότι, σε μια ενιαία ευρωπαϊκή, άκρως ανταγωνιστική, οικονομία της αγοράς είναι μάταιο και ανεδαφικό να επιδιώκει κανείς να κτίσει μόνος του ένα εθνικό κοινωνικό κράτος.
Η πανδημία είναι μια ευκαιρία ξεκινήσουμε, ως χώρα, τώρα την οικοδόμηση μιας νέας Μεταπολίτευσης με προπομπό –παράλληλα με την αναστήλωση του κράτους και την αναδιάταξη της δημόσιας διοίκησης– την εγκαθίδρυση ενός νέου τύπου βιώσιμου κοινωνικού κράτους, σε συνεργασία με τα άλλα κράτη-μέλη. Που θα προνοεί και θα μας προφυλάσσει, όσο μπορεί, από απρόβλεπτες και τυχαίες κοινωνικές διακινδυνεύσεις, όπως από ασθένειες, ατυχήματα, ανημποριά, από «λοιμού, λιμού, σεισμού, καταποντισμού, πυρός ή μάχαιρας» για να θυμηθούμε τη θεία δέηση.
Θεμέλιο αξιακό αυτής της μορφής κράτους δεν μπορεί παρά να είναι και πάλι η προστασία της ζωής, ως αξίας συνταγματικής και ως πρωταρχικής υποχρέωσης της Πολιτείας (άρθρο 2 παρ.1Σ). Σφιχταγκαλιασμένη με την εκπλήρωση από όλους μας του συνταγματικού καθήκοντος της κοινωνικής αλληλεγγύης και με πλήρη συναίσθηση της ατομικής και κοινωνικής ευθύνης μας. Σε μια Μετα-μεταπολιτευτική Πολιτεία που θα «αποβλέπει στην πραγμάτωση της κοινωνικής προόδου με ελευθερία και δικαιοσύνη», όπως ορίζει ρητά το Σύνταγμά μας.
Μήπως, όμως, άραγε, όλα τα προηγούμενα καταγράφουν παρά ευσεβείς πόθους; Μπορεί. Τίποτε δεν είναι στην εποχή μας σίγουρο ούτε προδιαγεγραμμένο. Πρόκειται άλλωστε απλώς για μια ευκαιρία. Και εν πάση περιπτώσει, καλύτερα να οραματιζόμαστε και να ευχόμαστε, παρά να μεμψιμοιρούμε διαρκώς προφητεύοντας κοινωνικά και πολιτικά δεινά, επειδή δεν έχουμε τίποτε άλλο να πούμε.
* Ο κ. Αντώνης Μανιτάκης είναι ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ.