Αυτές τις μέρες, στη Γερμανία εορτάζονται -με αρκετή αμφιθυμία- τα
200 χρόνια από την έκδοση των παραμυθιών που συνέλεξαν και
επιμελήθηκαν οι αδελφοί Γκριμ. Αμφιθυμία, επειδή τα πιο γνωστά και
«πηγαία» παραμύθια του κόσμου θεωρούνται τουλάχιστον σε ένα βαθμό
υπεύθυνα για το σκοτάδι που πιστεύουν κάποιοι Γερμανοί ότι υπάρχει
μέσα τους. Τα παραμύθια και οι λαϊκές παραδόσεις, η θρησκεία, καθώς
και η κυρίαρχη διήγηση της Ιστορίας παίζουν σημαντικότατο ρόλο στη
διαμόρφωση εθνικής συνείδησης και συμπεριφοράς. Πολλά από τα
σημερινά προβλήματα, αλλά και προτερήματα, των Ελλήνων μπορούν να
εξηγηθούν από τη δική μας ανάγνωση της Ιστορίας, από τα δικά μας
παραμύθια και την κυρίαρχη νοοτροπία.
Η περασμένη Πέμπτη ήταν η επέτειος της έκδοσης των 86 «Παιδικών και
Οικογενειακών Παραμυθιών» των γλωσσολόγων και φιλολόγων Γιάκομπ και
Βίλχελμ Γκριμ. Εκτοτε, η Κοκκινοσκουφίτσα, η Ωραία Κοιμωμένη, η
Χιονάτη και οι Εφτά Νάνοι, οι Μουσικοί της Βρέμης και πολλές άλλες
ιστορίες κατέκτησαν τον κόσμο, μπήκαν σε αμέτρητες παιδικές ψυχές.
Γι’ αυτό γιορτάζεται η επέτειος, γι’ αυτό γίνεται ένα συνέδριο στην
πόλη Κάσελ, κοντά στη γενέτειρα των Γκριμ, το οποίο ερευνά όλες τις
πτυχές των παραμυθιών (από λεξικολογικές και ιστορικές έως
ψυχαναλυτικές) και τις επιδράσεις τους σε άλλα έθνη και
πολιτισμούς.
Η επέτειος, όμως, είναι ευκαιρία να εξεταστούν και άλλες, πιο
σκοτεινές, παράμετροι αυτής της «κωδικοποίησης» της γερμανικής
ψυχής. Πέρα από τα αγαπημένα παραμύθια, πολλά εκ των οποίων
«εξαγνίστηκαν» μέσα από τη βιομηχανία θεάματος του Γουόλτ Ντίσνεϊ,
υπάρχουν ιστορίες τρομακτικής βαρβαρότητας – με αδικίες, φόνους,
κανιβαλισμούς, διαμελισμούς, κακές μητριές και καταστροφές αφελών
παιδιών και ενηλίκων. Περιγράφουν έναν κόσμο σκληρό, άδικο και
αμείλικτο, όπου η απροσεξία, η απερισκεψία, η αφέλεια, η απληστία,
αλλά και η ατυχία έχουν μοιραίες συνέπειες. Οπως και η
απείθεια.
Σήμερα, το βιβλίο των Γκριμ εκτιμάται περισσότερο στον υπόλοιπο
κόσμο από ό, τι στην πατρίδα τους. Ο σχολιαστής Ματίας Μάτουσεκ, σε
δοκίμιο στο περιοδικό Spiegel, έγραψε ότι «το πιο επιτυχημένο
βιβλίο στη γερμανική γλώσσα» επιτρέπει την εξερεύνηση της
«σκοτεινής ψυχής» του λαού ο οποίος εδώ και καιρό το αποστρέφεται.
«Οι Γκριμ είναι δημοφιλέστεροι στην Κίνα απ’ ό, τι είναι εδώ»
έγραψε ο Μάτουσεκ, σύμφωνα με τον Guardian. «Τι βλέπουν οι άλλοι σε
εμάς που εμείς δεν βλέπουμε πια; Μήπως τυφλωθήκαμε από μία
υπερβολική δόση σκοτεινών παραμυθιών;» αναρωτήθηκε, προσθέτοντας
ότι η ναζιστική εποχή έσβησε το ενδιαφέρον των Γερμανών για τα
παραμύθια. Οπως αναφέρει ο Guardian, στο βιβλίο «Ρίζες του
γερμανικού εθνικισμού» του 1978 ο Λούις Σνάιντερ ισχυρίστηκε ότι οι
αδελφοί Γκριμ συντέλεσαν στη διαμόρφωση κάποιων επικίνδυνων
χαρακτηριστικών των Γερμανών, όπως η πειθαρχία, η υπακοή, ο
αυταρχισμός, ο εκθειασμός της βίας και του εθνικισμού. Ο Γερμανός
συγγραφέας Γκίντερ Μπίρκενφελντ είδε στα παραμύθια την εξήγηση για
το «πώς οι Γερμανοί μπόρεσαν να διαπράξουν τα εγκλήματα του Μπέλσεν
και του Αουσβιτς». Από τότε οι Γερμανοί προσπαθούν επιμελώς να
χαράξουν διαφορετική πορεία.
Στην Ελλάδα δεν έχουμε ένα αντίστοιχο βιβλίο το οποίο
αντικατοπτρίζει και, συνεπώς, καθορίζει νοοτροπίες και
συμπεριφορές. Εχουμε, όμως, πολλά έργα και γεγονότα που συντελούν
στη διαμόρφωση του χαρακτήρα μας, που επηρεάζουν τις αντιλήψεις και
τις κινήσεις μας. Από τον κόσμο του Ομήρου, πριν από τη θέσπιση
κοινωνικών και πολιτικών θεσμών που προστάτευαν ισόνομα τους
πολίτες, μάθαμε ότι υπέρτατος θεσμός είναι να ευνοούμε τους δικούς
μας (συγγενείς και φίλους) και να αδιαφορούμε ή και να βλάπτουμε
τους εχθρούς μας. Οσο οι θεσμοί υπολειτουργούν, θα ανατρέχουμε σε
τέτοιες συμπεριφορές, οι οποίες, με τη σειρά τους, υπονομεύουν τους
θεσμούς. Εκτοτε, η Ιστορία, και ο τρόπος που αυτή μετατράπηκε σε
λαϊκή διήγηση, σε παραμύθια και τραγούδια, είναι μια σειρά
σπουδαίων επιτευγμάτων, όπως η Κλασική Αθήνα, η επέλαση του
Αλεξάνδρου, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, καθώς και ήττες, αλώσεις,
αιχμαλωσία, αντίσταση και ανόρθωση.
Μάθαμε να αντιστεκόμαστε, αλλά δύσκολα να συνεργαζόμαστε.
Γνωρίζοντας τους κύκλους, τα ύψη και τα βάθη της ανθρώπινης
περιπέτειας, όπως τα αντικατοπτρίζει η θρησκεία μας, μάθαμε να
συγχωρούμε. Δύσκολα αποφεύγουμε τη συντριβή, αλλά δεν την
αποδεχόμαστε. Η κορυφαία γιορτή μας είναι η Ανάσταση, όπου εμείς,
οι αθεράπευτα ατομικιστές, εκφράζουμε τη συλλογική ευχή για δεύτερη
ευκαιρία.