Είναι πολύ νωρίς για να προβλέψει κανείς την εξέλιξη της λεγόμενης
Αραβικής Ανοιξης, η οποία ξέσπασε πριν από δύο χρόνια· είναι
αδύνατο να καταλάβουμε τι συνέβη στην Αίγυπτο την τελευταία
εβδομάδα. Το μόνο που μπορούμε να πούμε είναι ότι η ευρύτερη
περιοχή συγκλονίζεται από σειρά γεγονότων που θα την αλλάξουν
συθέμελα. Αν αυτό θα είναι για καλό ή για κακό θα κριθεί μόνο εκ
του αποτελέσματος, από το αν τα καθεστώτα που θα προκύψουν θα
μπορέσουν να εξασφαλίσουν ένα επίπεδο ζωής καλύτερο απ’ αυτό που
είχαν οι κάτοικοι αυτών των χωρών. Ποια είναι η αιτία τόσης
αναταραχής; Τι μπορεί να οδηγήσει σε διέξοδο;
Είναι γνωστό ότι τα σύνορα που ορίστηκαν στη Μέση Ανατολή μετά τον
Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά το τέλος της αποικιοκρατίας άφησαν
ένα κουβάρι από εθνικές, φυλετικές και θρησκευτικές ομάδες, οι
οποίες μοιράστηκαν με τρόπο που θα δημιουργούσαν συνεχώς τριβές
μεταξύ τους (εντός κάθε χώρας) και μεταξύ χωρών. Για το μεγαλύτερο
μέρος του τελευταίου αιώνα, τα καθεστώτα επιβλήθηκαν κυρίως μέσω
στυγνής δικτατορίας. Οταν έπεσαν τα καθεστώτα της Αιγύπτου και της
Λιβύης -και νωρίτερα του Ιράκ- ήταν σαφές ότι ο φόβος ήταν ο
κυρίαρχος παράγοντας κρατικής συνοχής. Στην Αίγυπτο, ο στρατός
παρέμεινε ο ισχυρότερος θεσμός, ενώ στη Λιβύη αυτόν τον ρόλο
διαδραματίζουν οι φυλές και οι πολιτοφυλακές τους. Στο Ιράκ η
διαφορά μεταξύ σιιτών και σουνιτών μουσουλμάνων απεδείχθη
καθοριστική, με τους σιίτες, υπό την καθοδήγηση του Ιράν, να
βρίσκονται στην εξουσία, σε βάρος των σουνιτών και άλλων ομάδων που
κυριαρχούσαν πριν.
Στη Συρία, όπου η διαμάχη έχει κοστίσει περίπου 100.000 ζωές, η
χώρα έχει γίνει πεδίο μαχών μεταξύ ντόπιων αντιπροσώπων των μεγάλων
ομάδων της Μέσης Ανατολής και του μουσουλμανικού κόσμου: το
καθεστώς του προέδρου Ασαντ στηρίζεται κυρίως από τους σιίτες του
Ιράν και του Λιβάνου, ενώ οι αντάρτες στηρίζονται από τα σουνιτικά
καθεστώτα της Σαουδικής Αραβίας και του Κατάρ, αλλά και από την
Τουρκία και την Αίγυπτο του ανατραπέντος πλέον προέδρου Μόρσι. Εως
εδώ υπάρχει μια λογική στη διαμόρφωση της μεγάλης διαμάχης για
επιρροή.
Οι εξελίξεις στην Αίγυπτο, όμως, δείχνουν πόσο σύνθετα και
απρόβλεπτα είναι τα πράγματα. Το πραξικόπημα εναντίον του
εκλεγμένου προέδρου, με τον στρατό να «υπακούει» στις εκκλήσεις
ενός ετερόκλητου συνασπισμού πολιτικών και θρησκευτικών ομάδων,
είναι, προφανώς, παραβίαση της λαϊκής βούλησης. Από την άλλη, οι
αντίπαλοι του Μόρσι σημειώνουν ότι μετά την εκλογή του πριν από ένα
χρόνο, το μοναδικό του μέλημα ήταν να διαμορφώσει το Σύνταγμα και
το κράτος ώστε να εδραιώνεται η ισχύς των ισλαμιστών. Ακόμη πιο
ανησυχητική, όμως, ήταν η έλλειψη ασφάλειας που εξαπλωνόταν στη
χώρα, και η ανησυχία για την επάρκεια τροφίμων και καυσίμων. Ο
Μόρσι, αφενός, προκάλεσε τους πολιτικούς του αντιπάλους με τον
αυταρχισμό του, αφετέρου, δεν μπόρεσε να υποσχεθεί καλύτερες μέρες
στον λαό, ούτε να εξασφαλίσει αυτά που έως τώρα ήταν δεδομένα. Οι
διαδηλώσεις εναντίον του συνέχιζαν το πνεύμα της επανάστασης που
ξέσπασε στους δρόμους πριν από δύο χρόνια, όχι της
αντεπανάστασης.
Το ότι οι αντιπολιτευόμενοι Αιγύπτιοι ζήτησαν και έλαβαν τη βοήθεια
του στρατού σημαίνει ότι ο στρατός επιβάλλεται ως εγγυητής του
κράτους· μέσα στη γενική κατάρρευση, οι άνθρωποι αναζητούν τον
θεσμό που θα τους προσφέρει κάποια ασφάλεια και συνέχεια του
κράτους. Είναι εντυπωσιακό ότι οι διαχωριστικές γραμμές, όπως
φάνηκε να παγιώνονται στη Συρία, μετατοπίστηκαν στην Αίγυπτο. Το
Κατάρ και η κυβέρνηση της Συρίας χαιρέτισαν την πτώση του Μόρσι ενώ
η Τουρκία (που και αυτή συμβάλλει δυναμικά στον πόλεμο εναντίον του
Ασαντ), την καταδίκασε με σφοδρότητα. Οι τοποθετήσεις πάνω στο θέμα
αλλάζουν ανάλογα με τις εσωτερικές ανάγκες.
Οσο εξελίσσονται οι επαναστάσεις, σε όποιες χώρες δεν υπάρχει
αυταρχικό καθεστώς, οι πολίτες θα διχάζονται βάσει θρησκειών,
σεκτών, φυλών και άλλων ομάδων. Η ανασφάλεια θα τροφοδοτεί τον
διχασμό και αυτός θα επιτείνει την ανασφάλεια. Δύο επιλογές
υπάρχουν: είτε αυταρχικά καθεστώτα που θα ενισχύουν μία ομάδα εις
βάρος των άλλων, είτε η επίπονη δημιουργία μιας κοινωνίας όπου οι
πολίτες είναι ίσοι, όπου θα πιστεύουν ότι η ύπαρξη και η ευημερία
τους δεν εξαρτάται από την ομάδα στην οποία ανήκουν. Πώς θα
αποτραπεί το χάος; Με Στρατό ή με Σύνταγμα;