Ενας από τους λόγους που δεν μπορούσα να πιστέψω ότι προβάλλονται ακόμα ριάλιτι σόου στην τηλεόραση –πράγμα που έμαθα ότι συμβαίνει την εβδομάδα που μας πέρασε, με αφορμή το φρικτό συμβάν που γνωρίζετε– είναι το εξής: οι εκπομπές αυτές, την εποχή που πρωτοβγήκαν, 20 χρόνια πριν δηλαδή, προσέφεραν μια υπηρεσία που τότε ήταν πρωτόγνωρη και ρηξικέλευθη. Μια ματιά στο πώς ζουν, συμπεριφέρονται, ξεκατινιάζονται και μιλάνε οι άλλοι «κανονικοί» άνθρωποι. Εκείνα τα χρόνια κανένας δεν είχε εύκολα πρόσβαση σε τέτοιες πληροφορίες. Δεν υπήρχε τρόπος να βλέπουμε πώς ζουν άλλοι άνθρωποι πέραν των συγγενών, των φίλων και των «διάσημων» που επέλεγαν να μας παρουσιάσουν τα παραδοσιακά ΜΜΕ. Εδώ και πολλά χρόνια, χάρη στα social media ακούμε, διαβάζουμε και βλέπουμε στις (πολλές και διαφόρων μεγεθών, πια) οθόνες μας περισσότερους «κανονικούς» ανθρώπους από ό,τι ηθοποιούς ή δημοσιογράφους. Το φαινόμενο αυτό έχει αλλάξει πολλά πράγματα στις σύγχρονες κοινωνίες – η ραγδαία μεταβολή στο ηλικιακό και το ταξικό προφίλ των ανθρώπων που παρακολουθούν ακόμα παραδοσιακά τηλεοπτικά προγράμματα στα κανάλια είναι μία από τις λιγότερο σημαντικές. Αλλες συνέπειες είναι πολύ σοβαρότερες και πολύ πιο σκοτεινές.
Τις προάλλες άρχισε να προβάλλεται στο Netflix ένα ντοκιμαντέρ με τ’ όνομα «The Social Dilemma», που πραγματεύεται ακριβώς αυτό το θέμα: τις συνέπειες της καθολικής χρήσης των social media στις κοινωνίες μας. Αυτό είναι ένα θέμα που έχει συζητηθεί πολλές φορές, βέβαια, αλλά στη συγκεκριμένη ταινία, εκτός από ειδικούς και καθηγητές, συμμετέχουν και μερικοί από τους ανθρώπους που έφτιαξαν αυτές τις ψηφιακές υπηρεσίες στις μεγάλες εταιρείες τεχνολογίας (ο συνιδρυτής του Pinterest, για παράδειγμα, ή αυτός που έφτιαξε το κουμπί «Like» στο Facebook). Αυτοί αφενός ξέρουν καλά την κατάσταση από μέσα, αφετέρου μπορούν να εξηγήσουν αναλυτικά πώς λειτουργούν στα αλήθεια οι αλγόριθμοι αυτών των προγραμμάτων.
Το κοινό συμπέρασμα όλων τους είναι ότι υπάρχει πρόβλημα, και μάλιστα σοβαρό. Η χρήση αυτών των ψηφιακών προϊόντων δεν είναι ένας θετικός παράγοντας για τις κοινωνίες. Οι ειδικοί (που τα συνδημιούργησαν, επαναλαμβάνω) περιγράφουν με λεπτομέρειες πώς είναι φτιαγμένα με αποκλειστικό στόχο να μας κρατούν συνδεδεμένους και ενεργούς όσο περισσότερο γίνεται, ώστε να βλέπουμε όσο το δυνατόν περισσότερες διαφημίσεις. Για να το πετύχουν αυτό χρησιμοποιούν κάθε ψυχολογικό τρικ και κάθε λεπτομέρεια του χαρακτήρα και της ιδιοσυγκρασίας μας, τα οποία γνωρίζουν καλύτερα από ό,τι τα ξέρουμε εμείς, βέβαια, χάρη στα άφθονα δεδομένα που τους προσφέρουμε ευχαρίστως κάθε μέρα.
Οι συνέπειες αυτής της ιστορίας είναι δραματικές. Δεν περιορίζονται στη διασπορά fake news και στην αλλοίωση της συμπεριφοράς και της στάσης ακόμα και μεγάλων κοινωνικών ομάδων. Πάνε πιο βαθιά. Κάνουν κακό σε ανθρώπους. Καταστρέφουν ζωές. Από τις ορδές που μακελεύουν μειονότητες στη Μιανμάρ, μέχρι εφήβους που μεγαλώνουν με σοβαρά προβλήματα αυτοπεποίηθησης από την έκθεσή τους σε online κακοποίηση και bullying, τα social media προκαλούν πραγματικό κακό στον πραγματικό κόσμο. Ενα στοιχείο που αναφέρεται γλαφυρά στην ταινία: Τα περιστατικά αυτοτραυματισμών και αυτοκτονιών, που διαχρονικά ήταν σχετικά σταθερά, από το 2011 και μετά έχουν εκτοξευτεί κατά 60%-70% για τα κορίτσια ηλικίας 15-19 και έχουν σχεδόν τριπλασιαστεί για τα κορίτσια ηλικίας 10-14 στις ΗΠΑ.
Και βέβαια η μόνιμη και διαχρονική απάντηση των Ζούκερμπεργκ αυτού του κόσμου είναι ότι τα social media είναι απλά εργαλεία, ουδέτερες πλατφόρμες. Δεν φταίνε. Οι πρώην συνάδελφοι του Ζούκερμπεργκ διαφωνούν.
«Αν κάτι είναι εργαλείο, απλά κάθεται σε μια άκρη και περιμένει υπομονετικά να το χρησιμοποιήσεις», λέει ο Τρίσταν Χάρις, πρώην «Design Ethicist» της Google στην ταινία. «Τα social media δεν είναι ένα εργαλείο που περιμένει να το χρησιμοποιήσεις. Θέλουν πράγματα από εσένα. Εχουν δικούς τους σκοπούς και έχουν δικούς τους τρόπους για να τους επιτυγχάνουν, χρησιμοποιώντας την ψυχολογία σου εναντίον σου».
«Ο στόχος (των μηχανών) πλέον δεν είναι η κυριαρχία επί του φυσικού περιβάλλοντος, αλλά επί της ανθρώπινης φύσης», γράφει στο εξαιρετικό και τεράστιο βιβλίο της «Η Εποχή του Κατασκοπευτικού Καπιταλισμού» η Σοσάνα Ζούμποφ, καθηγήτρια του Χάρβαρντ, που επίσης εμφανίζεται στο ντοκιμαντέρ. «Το επίκεντρο έχει πια απομακρυνθεί από τις μηχανές οι οποίες ξεπερνούν τα όρια του ανθρώπινου σώματος και έχει μετατοπιστεί σε μηχανές οι οποίες τροποποιούν τη συμπεριφορά ατόμων, ομάδων και πληθυσμών στην υπηρεσία εμπορικών στόχων».
Πώς λύνεται αυτό το πρόβλημα; Ακόμα κανείς δεν ξέρει. Υπάρχουν βαρετοί, δύσκολοι και αμφιλεγόμενοι τρόποι με τους οποίους μπορούν να αντιδράσουν κράτη και κυβερνήσεις, και υπάρχουν και τα πράγματα (ίσως ακόμα πιο δύσκολα) που μπορούμε να κάνουμε εμείς. Καθώς τελειώνει και το κείμενο, ας τα συμπυκνώσω σε τρεις λέξεις: ενημέρωση, συνειδητοποίηση, απεξάρτηση.