Γιατί είναι πρόβλημα η ύπαρξη των «αιώνιων φοιτητών» στο πανεπιστήμιο; Εχουν ακουστεί αρκετά επιχειρήματα, αλλά νομίζω κανένα από αυτά δεν θίγει την ουσία. Προφανώς, δεν είναι τα προνόμια της φοιτητικής ιδιότητας (ελεύθερη πρόσβαση σε χώρους ή δωρεάν χρήση υπηρεσιών) τα οποία όλοι δέχονται ότι μπορούν να αφαιρεθούν έπειτα από εύλογο χρονικό διάστημα. Ενα ζήτημα, όχι ευκαταφρόνητο, είναι η γραφειοκρατική και ακαδημαϊκή επιβάρυνση με τους τεράστιους αριθμούς των εξεταζομένων. Ούτε και αυτό είναι καταλυτικό. Κατά τη γνώμη μου, το επιχείρημα που θα έπρεπε να βαραίνει περισσότερο είναι η «ευθύνη» που έχουμε όλοι ως ελεύθερα άτομα στην αξιοποίηση πόρων και μάλιστα κοινωνικών. Δεν είναι απλώς ζήτημα κόστους-οφέλους από τη σκοπιά της επένδυσης που κάνει η κοινωνία στην Παιδεία. Μπορεί από αυτή τη σκοπιά το οικονομικό κόστος των «αιώνιων φοιτητών» να είναι μικρό ή μηδαμινό. Υπάρχει όμως ένα άλλο πιο σημαντικό, το «ηθικό κόστος», και αφορά τους ίδιους τους φοιτητές ως άτομα αλλά και το πανεπιστήμιο ως θεσμό.
Υπάρχει άραγε κανείς που να ξεκινάει να πράξει οτιδήποτε, ιδιαίτερα μάλιστα ένα σύνθετο, απαιτητικό και μακροπρόθεσμο εγχείρημα, χωρίς να ταυτίζεται με αυτό που κάνει, χωρίς να το πονάει; Οταν αναλαμβάνεις ένα έργο χρησιμοποιώντας τους πόρους που σου διαθέτει η κοινωνία αλλά και τους δικούς σου, τον χρόνο από τη ζωή σου αν μη τι άλλο, δεν πρέπει να το υποστηρίξεις; Η δημοκρατική κοινωνία παρέχει δημόσια αγαθά για όλους με την προϋπόθεση ότι η χρήση τους θα είναι ουσιαστική και αποτελεσματική. Οταν συνεπώς ξοδεύεις τους κοινωνικούς πόρους, ξόδεψέ τους όσο γίνεται καλύτερα. Το ίδιο πρέπει να κάνεις ως ελεύθερος άνθρωπος και με τους δικούς σου πόρους και την ίδια σου τη ζωή. Εχεις λοιπόν ένα καθήκον τόσο για σένα όσο και για όλους τους άλλους. Αυτό είναι το δικό σου πεδίο ευθύνης. Από την άλλη όμως ένας τόσο σημαντικός και πολυδάπανος θεσμός όπως το πανεπιστήμιο δεν μπορεί να υφίσταται για ανθρώπους που υπό την πιο σημαντική ιδιότητα είναι άφαντοι για χρόνια, όποιον λόγο κι αν έχουν να είναι άφαντοι. Οι φοιτητές πρέπει να φοιτούν, δηλαδή, να αναλαμβάνουν την ευθύνη της ιδιότητάς τους. Αλλιώς δεν είναι φοιτητές αλλά, όπως λένε στα γερμανικά, Karteileichen, κάτι σαν απολιθώματα ενός σκονισμένου αρχείου. Αυτό είναι το ανάλογο πεδίο ευθύνης του πανεπιστημίου που κι αυτό λογοδοτεί στον εαυτό του και την κοινωνία.
Ενα πανεπιστήμιο που απορροφά στον οργανισμό του αυτήν τη χαλαρότητα και αμφισημία, την ύπαρξη «φοιτητών» που δεν φοιτούν πραγματικά αλλά μπορούν, όποτε το θυμηθούν, να δίνουν εξετάσεις, υποβαθμίζει τη δουλειά και την αφοσίωση όλων των υπολοίπων, ουσιαστικά υποβαθμίζει συμβολικά και ηθικά τον εαυτό του, δηλαδή, την ακεραιότητα του έργου του. Αυτήν την αλήθεια την έχουν αποδεχθεί τα πανεπιστήμια όλου του κόσμου, ιδιωτικά ή δημόσια. Γιατί άραγε ένα καλό «ιδιωτικό», μη κερδοσκοπικό πανεπιστήμιο (ή αντίστοιχα ένα δημόσιο) να ακολουθεί αυστηρούς ακαδημαϊκούς κανόνες στην επιλογή αλλά και προαγωγή των φοιτητών του; Επειδή απλούστατα με αυτόν τον τρόπο περιφρουρεί ουσιαστικά και συμβολικά το επίπεδο σπουδών στο οποίο προσβλέπει και την ακαδημαϊκή του ποιότητα. Ουσιαστικά προστατεύει τη δουλειά όλων.
Είναι επίσης λάθος να σχετίζουμε την ύπαρξη κανόνων και χρονικών ορίων με τη στέρηση ευκαιριών. Η υιοθέτηση ορίου σπουδών θα πρέπει πράγματι να συμβαδίζει με την ύπαρξη πραγματικών ευκαιριών πρόσβασης στην ανώτατη παιδεία όσων επιθυμούν να σπουδάσουν και το εννοούν. Με άλλα λόγια, θα πρέπει να προσφέρονται δυνατότητες οικονομικής υποστήριξης των φοιτητών είτε με άτοκα δάνεια, είτε με υποτροφίες. Η κοινωνία και το κράτος οφείλουν να εξαλείψουν τις αντικειμενικές αδυναμίες κάποιου που κατά τα άλλα θα μπορούσε και θα ήθελε να σπουδάσει. Εξίσου σημαντικό είναι ο δρόμος που οδηγεί στην αληθινή παιδεία και την ομορφιά και την ελπίδα της γνώσης να είναι πάντα ανοιχτός για όλους τους πολίτες αλλά και εδώ απαιτείται προσπάθεια και συνυπευθυνότητα. Δεν έχει νόημα να κρατάει κάποιος την ιδιότητα του φοιτητή, αν δεν μπορεί για δικούς του λόγους να σπουδάσει πραγματικά. Θα δεχόμουν ως πολύ ειλικρινέστερο να έχεις τη δυνατότητα να ανακτήσεις τη χαμένη σου φοιτητική ιδιότητα, εφόσον συντρέξουν ξανά ευνοϊκές συνθήκες στο μέλλον. Δεν πρέπει όμως να κάνουμε μισά πράγματα. Αν δεν μπορείς ή δεν θέλεις να κάνεις την επένδυση χρόνου και ενέργειας που χρειάζεσαι για πραγματικές σπουδές, είναι καλύτερο να μην παριστάνεις ότι σπουδάζεις. Είναι καλύτερο για όλους. Αλλιώς κοροϊδεύεις και τον εαυτό σου αλλά και τους άλλους.
* Ο κ. Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου είναι καθηγητής της Φιλοσοφίας του Δικαίου στη Νομική Σχολή του ΕΚΠΑ.