Τα κράτη λειτουργούν κάπως όπως και οι άνθρωποι – είναι άλλωστε οργανωμένες και θεσμοποιημένες συλλογικότητες ανθρώπων. Για να προχωρήσουν και να βελτιωθούν, θέτουν στόχους που εμπνέουν και κινητοποιούν. Οι στόχοι αυτοί συνδέονται με το εθνικό τους αφήγημα. Δεν είναι, δηλαδή, απλοί κατάλογοι επιθυμητών δημόσιων πολιτικών. Στην ιστορική πορεία της σύγχρονης Ελλάδας, μπορεί κάποιος να διακρίνει δύο μεγάλα αφηγήματα και δύο αντίστοιχους μεγάλους στόχους.
Το πρώτο αφήγημα κυριαρχεί στη διάρκεια του 19ου αιώνα. Είναι η «Μεγάλη Ιδέα» και περιγράφει μια μεγάλη σε μέγεθος Ελλάδα, που φθάνει μέχρι και να υποκαταστήσει την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ο στόχος ήταν, επομένως, η εδαφική επέκταση του ελληνικού κράτους και αναπόφευκτο μέσο της υπήρξε ο πόλεμος. Ο στόχος αυτός ενέπνευσε και κινητοποίησε την κοινωνία, που τον υπηρέτησε με τεράστιες θυσίες. Αρκεί να αναλογιστεί κανείς ότι οι νέοι άνδρες πολεμούσαν σχεδόν αδιάκοπα για μια ολόκληρη δεκαετία (1912-1922).
Η «Μεγάλη Ιδέα» πραγματοποιήθηκε σε μεγάλο βαθμό, αλλά έληξε στη Μικρά Ασία το 1922. Το υπαρξιακό κενό που προκάλεσε το τέλος της ήρθε αρχικά να καλύψει η ανάγκη. Το κράτος έπρεπε να αποκαταστήσει έναν πολυάριθμο προσφυγικό πληθυσμό και παράλληλα να ενσωματώσει τις «Νέες Χώρες». Τότε περίπου διατυπώθηκε το διάδοχο αφήγημα. Σε μια σπουδαία ομιλία του στη Θεσσαλονίκη το 1930, ο Ελευθέριος Βενιζέλος διακήρυξε πως, μπαίνοντας στη δεύτερη εκατονταετία της ανεξάρτητης ζωής της, η Ελλάδα είχε πλέον ολοκληρώσει την εθνική της αποκατάσταση και επεδίωκε να πετύχει νέες προόδους στο πεδίο της ειρηνικής άμιλλας με τους άλλους λαούς. Με άλλα λόγια, τη θέση της εδαφικής επέκτασης με στρατιωτικά μέσα έπαιρνε η ειρηνική κατάκτηση του πλούτου.
Πράγματι, το αφήγημα της «Ανάπτυξης» κινητοποίησε την κοινωνία τόσο καθοριστικά όσο και η «Μεγάλη Ιδέα». Οι θυσίες που πραγματοποιήθηκαν ήταν διαφορετικού τύπου, ωστόσο υπήρξαν εξίσου σημαντικές. Μέσα σε μια εικοσαετία η χώρα μεταμορφώθηκε και γεννήθηκε η Ελλάδα στην οποία ζούμε σήμερα. Στην πορεία, το αφήγημα της «Ανάπτυξης» συμπεριέλαβε και την παγίωση της πολιτικής ελευθερίας και σταθερότητας αλλά και τη συμμετοχή της χώρας στο μεγάλο πολιτικό πείραμα της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Η «Ανάπτυξη» έγινε έτσι «Εκσυγχρονισμός», αλλά ο βασικός στόχος παρέμεινε σταθερός: η κατάκτηση μεγαλύτερου πλούτου.
Η κρίση του 2010 κόστισε πολύ, αλλά δεν ακύρωσε τα μεγάλα πολιτικά κεκτημένα της χώρας. Ομως, ίσως κάπως σαν τη Μικρασιατική Καταστροφή, μας υπενθύμισε τα όρια των φιλοδοξιών μας. Οπως και τότε, ο κόσμος γύρω μας αλλάζει. Τότε ο ειρηνικός οικονομικός ανταγωνισμός αντικαθιστούσε σταδιακά τις πολεμικές συγκρούσεις και η οικονομική ανάπτυξη έπαιρνε τη θέση της εδαφικής επέκτασης. Η μετάβαση αυτή δεν υπήρξε ούτε άμεση, ούτε και ομαλή, αφού μεσολάβησε ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος. Ηταν όμως μια πραγματική και μεγάλη αλλαγή. Ετσι και σήμερα, ο κόσμος αλλάζει γύρω μας με τρόπο που είναι ασαφής και συγκεχυμένος, αλλά δεν παύει να είναι εξίσου καταλυτικός.
Καθώς η Ελλάδα εισέρχεται στην τρίτη εκατονταετία του βίου της, έχει έρθει η ώρα να συζητήσουμε για το νέο μας αφήγημα και τους στόχους που θα προκύψουν μέσα από αυτό. Προφανώς, δεν θα εγκαταλειφθεί η εξασφάλιση της οικονομικής ευημερίας, όπως άλλωστε η προάσπιση της εδαφικής ακεραιότητας δεν χάθηκε μαζί με τη «Μεγάλη Ιδέα». Ομως το αφήγημα της Ανάπτυξης ξεπερνιέται σταδιακά καθώς γίνεται ολοένα και πιο σαφές πως οι υλικοί πόροι είναι πεπερασμένοι, πως η ανεξέλεγκτη εκμετάλλευσή τους υπονομεύει το μέλλον του πλανήτη και πως η αύξηση της κατανάλωσης αφήνει τους ανθρώπους ανικανοποίητους και δυστυχείς. Αυτά είναι τα δεδομένα της εποχής μας κι εκεί θα πρέπει να αναζητήσουμε το νέο μας εθνικό αφήγημα. Και όπως έγινε στο παρελθόν, το αφήγημα που θα πετύχει να εμπνεύσει και να συγκινήσει, θα σκιαγραφεί με πειστικό τρόπο ένα καινούργιο και ελκυστικό μέλλον.
* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.