Οι επιδημίες καταπολεμούνται πρωτίστως στην κοινότητα και δευτερευόντως στα νοσοκομεία. Η αποτελεσματική αντιμετώπισή τους εξαρτάται λιγότερο από την επάρκεια των υπηρεσιών υγείας και περισσότερο από την ύπαρξη ισχυρών θεσμών δημόσιας υγείας. Στη χώρα μας, ο τομέας της δημόσιας υγείας είναι εξαιρετικά υποβαθμισμένος. Η θεσμοθετημένη από το 1988 ιατρική ειδικότητα της Κοινωνικής Ιατρικής – Δημόσιας Υγείας άρχισε να δίνεται πριν από λίγους μήνες. Πανεπιστημιακή σχολή Δημόσιας Υγείας αποκτήσαμε μόλις προ ενός έτους. Τα δίκτυα προαγωγής υγείας του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας στα σχολεία, στα νοσοκομεία, στους χώρους εργασίας και στους δήμους, έχουν ατονήσει (με εξαίρεση των δήμων), καθώς δεν είχαν ποτέ την υποστήριξη της πολιτείας. Οι αποκεντρωμένες υπηρεσίες δημόσιας υγείας, που έχουν περιέλθει από το 2010 στη δικαιοδοσία των Περιφερειών, έχουν αποκοπεί από την εποπτεία του υπουργείου Υγείας, γεγονός που ενέτεινε τη γραφειοκρατικοποίησή τους και την περαιτέρω αποδυνάμωσή τους. Οι σχετικοί νόμοι που έχουν κατά καιρούς ψηφιστεί κατά κανόνα δεν εφαρμόζονται. Τα μόνα ουσιαστικά βήματα που πραγματοποιήθηκαν την τελευταία δεκαπενταετία ήταν η καθιέρωση θέσης γενικού γραμματέα Δημόσιας Υγείας και η μετατροπή του πρώην ΚΕΕΛΠΝΟ, πρώην ΚΕΕΛ σε νυν ΕΟΔΥ (Εθνικός Οργανισμός Δημόσιας Υγείας), ο οποίος, όμως, συνεχίζει να ασχολείται, λόγω και της πανδημίας, σχεδόν αποκλειστικά με τα λοιμώδη νοσήματα.
Ο πρόσφατος νόμος για τη δημόσια υγεία, που ψηφίστηκε λίγο πριν από την έναρξη της επιδημίας, αν και αποτέλεσε θετική εξέλιξη δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην πρόληψη της αρρώστιας, ήταν σε αναντιστοιχία με τις σύγχρονες αντιλήψεις και ελλιπής ως προς τους δυο άλλους τομείς της δημόσιας υγείας, και κυρίως ως προς την προστασία της υγείας. Επιπλέον, υποβάθμισε το ισχύον (στα χαρτιά!) Εθνικό Συμβούλιο Δημόσιας Υγείας σε επιτροπή εμπειρογνωμόνων και, αντί για ισχυρό διακυβερνητικό κέντρο λήψης αποφάσεων, προβλέπει συντονιστικό όργανο σε επίπεδο γενικών γραμματέων, εναλλασσόμενης σύνθεσης!
Το γεγονός ότι δεν έχουν ακόμα εκδοθεί οι αναγκαίες υπουργικές αποφάσεις για να τεθεί σε ισχύ ο νέος νόμος υποδηλώνει αφενός, την αδυναμία του συγκεκριμένου νόμου να συνδράμει στην καλύτερη αντιμετώπιση της πανδημίας, και αφετέρου, την κυριαρχία της εσφαλμένης αντίληψης που θεωρεί την αντιμετώπιση των επιδημιών αρμοδιότητα πρωτίστως της κλινικής ιατρικής, και ειδικότερα της λοιμωξιολογίας, και όχι της δημόσιας υγείας.
Παρ’ όλα αυτά, η χώρα μας τα πήγε πολύ καλά στην αντιμετώπιση του πρώτου κύματος και σχετικά καλά στο δεύτερο κύμα, χάρις και στην αναμφισβήτητα σημαντική συμβολή της λεγόμενης επιτροπής λοιμωξιολόγων. Θα μπορούσε, όμως, να τα πάει ακόμα καλύτερα, εάν είχε ένα σύγχρονο θεσμικό πλαίσιο δημόσιας υγείας, το οποίο θα της παρείχε τη δυνατότητα, σε όλο το διάστημα της πανδημίας, να εκπαιδεύει τον πληθυσμό, να καταρτίζει τα εμπλεκόμενα στελέχη σε συνεχή βάση, να διαθέτει αποκεντρωμένες υπηρεσίες και εργαστήρια ώστε να επιτυγχάνει από την αρχή μεγαλύτερο και πιο στοχευμένο αριθμό εξετάσεων, πιο αποτελεσματική ιχνηλάτηση κρουσμάτων, καλύτερη επιτήρηση και μεγαλύτερη συμμόρφωση με τα εκάστοτε μέτρα. Θα μπορούσε, επίσης, να περιορίσει εγκαίρως τις συνέπειες της αυξημένης κινητικότητας του καλοκαιριού (που τροφοδότησε το δεύτερο κύμα), αλλά και των γιορτών των Χριστουγέννων και της χαλάρωσης των μέτρων (που προκάλεσαν την τωρινή έξαρση της επιδημίας), καθώς και την επικίνδυνη πολυφωνία του τελευταίου διαστήματος.
Και όλα αυτά, επειδή η δημόσια υγεία, με τον διατομεακό της χαρακτήρα και με ισχυρές κεντρικές και αποκεντρωμένες υπηρεσίες, εξασφαλίζει πιο αξιόπιστες προβλέψεις, πιο σφαιρικές προσεγγίσεις, πιο τεκμηριωμένες επιλογές, κινητοποιώντας παράλληλα ευρύτερες δυνάμεις της κοινωνίας, από ό,τι η κλινική ιατρική. Μόνον με αυτές τις προϋποθέσεις τα εκάστοτε μέτρα δεν θα ακολουθούν την εξέλιξη της επιδημίας, αλλά θα καθορίζουν σε μεγαλύτερο βαθμό την πορεία της.
* Ο κ. Γιάννης Τούντας είναι καθηγητής Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής στο ΕΚΠΑ.