Μου ζήτησαν από το Ιδρυμα Μποδοσάκη να μιλήσω «με αφορμή το ’21», για ένα τρίλεπτο βίντεο που αναρτήθηκε στο blod.gr. Παραθέτω όσα είπα και τα συμπληρώνω.
Επί 200 χρόνια η θέση της Ελλάδας στον σύγχρονο κόσμο παρουσίαζε το εξής παράδοξο: ήταν κοντά στο κέντρο των εξελίξεων στην παραγωγή ιδεών, αλλά ήταν πολύ μακριά από το κέντρο των εξελίξεων στην παραγωγή προϊόντων.
Οι Ελληνες λογοτέχνες και ζωγράφοι πολλές φορές βρέθηκαν στην ευρωπαϊκή πρωτοπορία, διατηρώντας την ελληνική τους ταυτότητα. Οι πολιτικοί επεξεργάστηκαν τις ιδέες και τους θεσμούς της αστικής δημοκρατίας ταυτόχρονα με την υπόλοιπη Δύση, και μερικές φορές νωρίτερα. Οι επιστήμονες που μεγάλωσαν κι εκπαιδεύτηκαν εδώ βρέθηκαν συχνά στην κορυφή της επιστήμης τους παγκοσμίως, αν και χρειάστηκε συνήθως να μεταναστεύσουν για να το πετύχουν.
Την ίδια περίοδο, όμως, η Ελλάδα δεν είχε κανέναν βιομηχανικό κλάδο που να βρέθηκε στην πρωτοπορία της εποχής του. Δεν είχε ούτε καν ανταγωνιστικές αγροτικές εξαγωγές (με ελάχιστες εξαιρέσεις). Είχαμε, τα τελευταία 50 χρόνια, την επιτυχία του τουρισμού, που βασίστηκε κυρίως στη γεωγραφία και τη φύση μας, και όχι σε οργανωτική ή τεχνολογική πρωτοπορία.
Η θετική εξαίρεση είναι η ναυτιλία, που χωρίς κάποιο φυσικό πλεονέκτημα βρίσκεται στην κορυφή του κόσμου για περισσότερο από μισό αιώνα. Αλλά για να το πετύχει, χρειάστηκε να λειτουργεί χωρίς πολλές διασυνδέσεις με την υπόλοιπη οικονομία.
Οι Ελληνες της διασποράς στη Δύση συχνά μετείχαν στην επιχειρηματική ελίτ των χωρών όπου έμεναν, όπως και στην πνευματική ελίτ. Και ήσαν δίαυλος για να έρθουν στην πατρίδα νέες ιδέες, και νέα πρότυπα κατανάλωσης. Πολλές φορές, γύριζαν στην πατρίδα φέρνοντας ξένες αντιπροσωπείες. Αλλά πολύ σπάνια γύριζαν για να οργανώσουν εδώ την παραγωγή που θα κατακτήσει τις ξένες αγορές.
Οι συχνές χρεοκοπίες ήταν επακόλουθο αυτού του χάσματος: συμμετείχαμε στις ιδέες και στον τρόπο ζωής της Δύσης, χωρίς να συμμετέχουμε στον τρόπο παραγωγής και στις αλυσίδες αξίας της Δύσης.
Εχουμε τώρα την ευκαιρία να το αλλάξουμε αυτό, και νομίζω ότι θα το καταφέρουμε. Πού στηρίζω την αισιοδοξία μου;
Πρώτο, στη νέα μορφή παραγωγής που τείνει να κυριαρχήσει στον αιώνα μας: την οικονομία της γνώσης. Οι ιδέες θα οδηγούν την παραγωγή με τέτοιο τρόπο ώστε με λίγους εργαζομένους και χωρίς τεράστιες επενδύσεις σε εξοπλισμό να παράγουμε πολύτιμα αγαθά. Δεύτερο, στη τεχνολογία της επικοινωνίας που επιτρέπει τη συνεργασία από μακριά. Οι Ελληνες της διασποράς μπορούν να είναι σε διαρκή συνεργασία με τους εγχώριους, και να συμμετέχουν στην παραγωγή.
Ετσι, λοιπόν, δύο αξιοθαύμαστα στοιχεία των πρώτων 200 ετών, οι ιδέες μας και η διασπορά μας, μπορούν να μας ωθήσουν να γίνουμε μια χώρα πρωτοπόρος, και όχι παράδοξη όπως ήμασταν μέχρι τώρα.
Συμπληρώνω, όμως, εδώ ότι οι ιδέες οδηγούν σε προϊόντα και υπηρεσίες με πολύ διαφορετικό τρόπο από ό,τι οδηγούν σε πολιτική δράση ή σε καλλιτεχνική δημιουργία. Η παραγωγή χτίζεται βήμα βήμα, με συνεργασία διαφορετικών ειδικοτήτων, με πολλές δοκιμές σε πολλά στάδια, με συχνές αποτυχίες, με χρηματοδότηση και επιχειρηματικό ρίσκο. Για να συμβούν αυτά στη χώρα μας χρειάζεται το κατάλληλο θεσμικό πλαίσιο: στη φορολογία μισθών και κερδών, στην παιδεία που θα παρέχει δεξιότητες για πειραματισμό, συνεργασία και διαρκή μάθηση, στην έρευνα, και στις κοινωνικές υπηρεσίες που θα υποστηρίζουν την αποτυχία και την κινητικότητα.
Το μεγάλο πολιτικό διακύβευμα της εποχής είναι αυτό: να οικοδομήσουμε το πλαίσιο για έναν παραγωγικό καπιταλισμό της γνώσης, ένα κοινωνικό κράτος που θα αντισταθμίζει τους κινδύνους του, και μια κοινωνία που δεν θα αφήνει πολλούς στο περιθώριο. Η παράδοση των 200 ετών δείχνει ότι έχουμε δυνατότητες να τα καταφέρουμε καλύτερα από ό,τι με τον βιομηχανικό καπιταλισμό του περασμένου αιώνα.
* Ο κ. Αρίστος Δοξιάδης είναι εταίρος στο κεφάλαιο επενδύσεων τεχνολογίας Big Pi.