Αφρων Επανάσταση και «φρόνιμος ελευθερία»

Αφρων Επανάσταση και «φρόνιμος ελευθερία»

3' 54" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Κάθε ριζική – επαναστατική – κοινωνική μεταβολή αντιμετωπίζει ένα διττό πρόβλημα: πώς θα πραγματοποιηθεί και τι θα τη διαδεχθεί. Εν ολίγοις: επαναστατική δράση και μετεπαναστατική διακυβέρνηση. Η διαχείριση του προβλήματος είναι επισφαλής, διότι κάθε μία από αυτές τις δύο φάσεις απαιτεί αντίθετες δεξιότητες. Το περιγράφει γλαφυρά ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης στην περίφημη ομιλία του προς τους νέους, το 1838, στην Πνύκα.

Η αναφορά του στον Ξεσηκωμό του 1821 μάς επιτρέπει να διεισδύσουμε στο επαναστατικό μυαλό: κυριαρχείται από την αφροσύνη. Αν και η νικηφόρα έκβαση της Επανάστασης απαιτεί στρατηγικό υπολογισμό και συνετή κινητοποίηση πόρων, η απαρχή της Επανάστασης είναι εξω-λογική – ερείδεται στο συναίσθημα.

Λέει χαρακτηριστικά ο Θ. Κολοκοτρώνης: «Οταν αποφασίσαμε να κάμωμε την Επανάσταση, δεν εσυλλογισθήκαμε ούτε πόσοι είμεθα ούτε πως δεν έχομε άρματα ούτε ότι οι Τούρκοι εβαστούσαν τα κάστρα και τας πόλεις ούτε κανένας φρόνιμος μας είπε “πού πάτε εδώ να πολεμήσετε με σιταροκάραβα βατσέλα» αλλά ως μία βροχή έπεσε εις όλους μας η επιθυμία της ελευθερίας μας, και όλοι, και ο κλήρος μας και οι προεστοί και οι καπεταναίοι και οι πεπαιδευμένοι και οι έμποροι, μικροί και μεγάλοι, όλοι εσυμφωνήσαμε εις αυτό το σκοπό και εκάμαμε την Επανάσταση».

Ο επαναστατικός πυρετός καταλαμβάνει το υπόδουλο Γένος. Δεν προηγήθηκε ανάλυση κόστους – οφέλους, αλλά άλμα πίστης προς την ελευθερία. Η επιθυμία για ελεύθερη ζωή γίνεται viral. Τα συναισθήματα δημιουργούν το υπόστρωμα της επαναστατικής δράσης – ένα νέο πλαίσιο νοηματοδότησης της ζωής.

Η κοινωνική δημιουργία, μας θυμίζει ο Κορνήλιος Καστοριάδης, δεν παράγεται λογικά από δεδομένες προκείμενες, αλλά συνιστά δημιουργία ετερότητας. Ενώ εκ των υστέρων μπορούμε αιτιακά να συνθέσουμε το πλέγμα των παραγόντων που παρήγαγαν ένα μείζον κοινωνικο-ιστορικό γεγονός, δεν μπορούμε να το συναγάγουμε εκ των προτέρων. Η κοινωνικο-ιστορική δημιουργία είναι εγγενώς ποιητική – αλλοιώνει τις υφιστάμενες κοινωνικές σημασίες, επιτρέποντας να αναδυθεί μια ριζοσπαστικά νέα αντίληψη για την κοινωνική συγκρότηση. Οτι ο υπόδουλος ραγιάς, εν προκειμένω, μπορεί να λευτερωθεί και να αυτοκυβερνηθεί.

Οι νέες αντιλήψεις είναι «φαντασιακές», καθότι δεν αντλούνται από αμιγώς ορθολογικά στοιχεία. Ενώ οι «φρόνιμοι» υπολογίζουν τους συσχετισμούς ισχύος, οι «άφρονες» φαντάζονται κάτι που δεν υφίσταται, αδυνατούν να το σχηματοποιήσουν πλήρως, και ρίχνονται στη μάχη. Η επαναστατική δημιουργία, όπως κάθε δημιουργία, είναι και διαυγής και ασαφής – γεννάει το καινούριο χωρίς να μπορεί να το περιγράψει ολοκληρωμένα. Προηγείται η άλογη επιθυμία, ακολουθεί ο υπολογισμός. Αυτό μας λέει με τον τρόπο του ο Κολοκοτρώνης.

Πώς δημιουργείται η «επιθυμία της ελευθερίας»; Ο Γέρος του Μοριά προτείνει μια απάντηση: από τη φτώχεια («κάθε ημέρα ο λαός ελίγνευε και επτώχαινε»), από τη φώτιση που παρέχει η παιδεία [«(…) κανένας άνθρωπος από το λαό εμάνθανε τα κοινά γράμματα (…)»], και από τη μίμηση της δόξας των προγόνων [«Οθεν μας ήλθεν εις το νου να μιμηθούμε (τους παλαιούς Ελληνες)»]. Το τελευταίο έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

Η επαναστατική πράξη συνιστά μεν δημιουργική αυτο-θέσμιση στο παρόν αλλά εμπνέεται από παρόμοιες πράξεις της κοινότητας στο παρελθόν. Η φαντασιακότητα είναι και αναδρομικό χαρακτήρα. Τόσο ο Κολοκοτρώνης όσο και ο Αλέξανδρος Υψηλάντης εγγράφουν τον Ξεσηκωμό στη φαντασιακή παράδοση του έθνους: να φανούμε αντάξιοι των προγόνων μας. Το ίδιο θα κάνει, πολύ αργότερα, τόσο η διακήρυξη του ΕΑΜ όσο και αυτή του απελευθερωτικού αγώνα της ΕΟΚΑ. Δεν θα μπορούμε να θεωρούμε τον εαυτό μας μέλος της κοινότητας των Ελλήνων, λένε οι εξεγερμένοι, αν δεν διεκδικήσουμε με γενναιότητα την ελευθερία μας σήμερα, όπως έκαναν οι πρόγονοί μας χθες. Το να ανήκεις σε μια παράδοση σημαίνει ότι είσαι πάντοτε υπο-χρεωμένος – έχεις ένα ανεξόφλητο ηθικό χρέος στο συλλογικό εαυτό.

Ο Κολοκοτρώνης, όμως, μπορεί να είναι αγράμματος, αλλά δεν είναι απλοϊκός. Συνειδητοποιεί ότι αν η άφρων «επιθυμία της ελευθερίας» είναι εκ των ων ουκ άνευ όρος για την Επανάσταση, η κοινωφελής διακυβέρνηση απαιτεί την «φρόνιμον ελευθερία». Εχοντας συμβουλέψει τους νέους να επιδιώκουν διαρκώς τη μόρφωση («να σκλαβωθήτε εις τα γράμματά σας»), κλείνει τη συγκινητική ομιλία του με την εξής προτροπή: «Εις εσάς μένει να ισάσετε και να στολίσετε τον τόπο, οπού ημείς ελευθερώσαμε· και, διά να γίνη τούτο, πρέπει να έχετε ως θεμέλια της πολιτείας την ομόνοια, την θρησκεία, την καλλιέργεια του Θρόνου και την φρόνιμον ελευθερία».

Ενώ, προηγουμένως, παρέκαμψε τους «φρόνιμους» που σκέπτονταν τον Ξεσηκωμό με όρους υπολογιστικούς, τώρα εγκωμιάζει τη «φρόνηση» που απαιτεί η διαχείριση της ελευθερίας. Ο Γέρος του Μοριά ξέρει ότι άλλες είναι οι αρετές της ηγεσίας όταν ξεσηκώνει το έθνος, κι άλλες όταν το κυβερνά. Η αυτοκυβέρνηση προϋποθέτει υπευθυνότητα και φρονιμάδα. Ο λαός που κατακτά την ελευθερία του πρέπει να θέτει τα όριά της. Η φρόνιμη διακυβέρνηση απαιτεί έλλογο αυτοπεριορισμό, διαρκή μέριμνα για το κοινό πλαίσιο αναφοράς της πολιτικής κοινότητας, και την αναζήτηση του ιδίου οφέλους μέσα από το κοινό καλό. «Μέσα εις το καλό της Κοινότητας ευρίσκεται και το δικό σας», λέει ο Γέρος του Μοριά.
 
* Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή