H Ιατρική σήμερα είναι βασισμένη σε ενδείξεις, ή, για να χρησιμοποιήσουμε τον αυστηρότερο αγγλικό όρο, βασίζεται σε αποδείξεις (evidence based medicine). Σίγουρα, για να είναι κανείς καλός γιατρός χρειάζεται να ενημερώνεται με τη διεθνή βιβλιογραφία, να ξέρει τα γεγονότα και να χρησιμοποιεί εγκεκριμένες οδηγίες (guidelines). Αλλά χρειάζεται πολλές φορές να διαγνώσουμε και να θεραπεύσουμε ασθενείς μην έχοντας πολλά στοιχεία ή οδηγίες: ασθενείς με πολύπλοκα και σπάνια νοσήματα και πολυ-νοσηρότητες και συχνά, χρειάζεται να πάρουμε αποφάσεις γρήγορες, σε επείγουσες συνθήκες. Για να το κάνουμε, πρέπει να κατανοούμε τους μηχανισμούς της νόσου, τη φυσιολογία και την ανοσοποιητική απάντηση του ανθρώπινου οργανισμού, να ξέρουμε τη δράση, τις αλληλεπιδράσεις και τις ανεπιθύμητες ενέργειες των φαρμάκων και κυρίως να καταλαβαίνουμε τον συγκεκριμένο ασθενή που έχουμε μπροστά μας. Αρα, η Ιατρική χρειάζεται να βασίζεται σε αποδείξεις αλλά και σε ιατρική παιδεία, ιατρική σκέψη και ενσυναίσθηση. Γιατί, όπως μας έδειξε αυτή η πανδημία, ιατρικές αποφάσεις πρέπει να ληφθούν ακόμα και όταν δεν υπάρχουν καθόλου στοιχεία, όταν οι ασθενείς χρειάζονται άμεσα βοήθεια για να αντιμετωπίσουν ένα νόσημα που μεταδίδεται γρήγορα και είναι θανατηφόρο.
Οταν ξεκίνησε η πανδημία, προσπαθήσαμε α) να σταματήσουμε τη μετάδοση και την εξάπλωση με μέτρα δημόσιας υγείας, –μέσα ατομικής προστασίας και lockdows– και β) να υποστηρίξουμε αναπνευστικά τους βαριά ασθενείς. Γρήγορα, άρχισαν να δοκιμάζονται σε νοσοκομεία θεραπευτικά πρωτόκολλα και οι πληροφορίες για την αποτελεσματικότητα περνούσαν από το ένα κέντρο σε άλλο με προφορική επικοινωνία. Φυσικά δεν υπήρχαν διπλές τυφλές μελέτες ούτε χρόνος να σχεδιαστούν, να πάρουν εγκρίσεις, να ολοκληρωθούν και να αναλυθούν. Αυτά συνήθως παίρνουν μήνες ή χρόνια και ήδη, το πρώτο δίμηνο της πανδημίας μετρούσαμε χιλιάδες νεκρούς.
Πώς λοιπόν στην εποχή της Ιατρικής βασισμένης σε στοιχεία αντιμετωπίζουμε μια επείγουσα ανάγκη; Πώς θεραπεύουμε ασθενείς χωρίς να έχουμε δεδομένα; Τι μπορεί να μας βοηθήσει να κάνουμε το καλύτερο για τους αρρώστους μας, να προλάβουμε θανάτους και ακόμα να αποφύγουμε δικαστικές διώξεις που είναι αυξανόμενο πρόβλημα παγκοσμίως;
Η δημιουργία οδηγιών στην Ιατρική είναι μια πολύ ακριβής, μακροχρόνια και επίπονη διαδικασία. Χρειάζεται να γίνει αναζήτηση όλων των μελετών στη διεθνή βιβλιογραφία, επιλογή των άρθρων που αναφέρουν καλές μελέτες, απόδειξη ότι αυτά ισχύουν σε πολλούς και διαφορετικούς πληθυσμούς ασθενών, εκτίμηση της ποιότητας των στοιχείων και βαθμονόμηση της ισχύος των οδηγιών. Βεβαίως, πολλές μελέτες δεν υπάρχουν γιατί οι κλινικές μελέτες είναι πολύ δαπανηρές και χρηματοδότηση υπάρχει συνήθως για νεότερα και ακριβότερα φάρμακα. Ετσι, μερικές φορές δεν υπάρχουν ισχυρές οδηγίες που να βοηθούν τους κλινικούς, είτε γιατί απλώς δεν υπάρχουν δεδομένα είτε γιατί, στατιστικά σημαντικές διαφορές που εμφανίζονται σε μελέτες δεν μεταφράζονται σε κλινικό όφελος. Η εκπόνηση άρα έγκυρων ιατρικών οδηγιών είναι μακρά και επίπονη και χρειάζεται να εμπλακούν κλινικοί ιατροί, ερευνητές, μεθοδολόγοι και ασθενείς.
Τι κάνουμε λοιπόν σε περιόδους πίεσης και επείγουσας ανάγκης όπως τώρα στην πανδημία; Τις πρώτες μέρες και μήνες δεν μπορεί να υπάρχουν στοιχεία ούτε τυχαιοποιημένες μελέτες, πολύ περισσότερο δε οδηγίες. Πώς λοιπόν αντιμετωπίζουμε σωστά τους σοβαρά ασθενείς και προλαβαίνουμε θανάτους; Ελέγχουμε τα στοιχεία και προσπαθούμε να αντιμετωπίσουμε τα συμπτώματα και να σταματήσουμε μια βλαπτική και θανατηφόρο διαδικασία. Τι μας βοηθάει; Η κατανόηση των μηχανισμών της νόσου, η γνώση των φαρμάκων και η προηγούμενη εμπειρία. Φυσικά δεν μπορούμε να δοκιμάζουμε οποιοδήποτε φάρμακο χωρίς κανόνες ούτε όμως και να είμαστε απλώς θεατές και να μην προσπαθούμε να βοηθήσουμε. Σημασία έχει να χρησιμοποιούμε την εμπειρία και τη λογική μας, να δοκιμάζουμε θεραπείες με σωστές διαδικασίες, τη σύμφωνη γνώμη του ασθενούς και συνεχή, προσεκτική παρακολούθηση. Να είμαστε έτοιμοι να απαντήσουμε σε κάθε νέα ανάγκη του ασθενούς, να είμαστε συνεργατικοί, σκεπτόμενοι και υποστηρικτικοί. Εχοντας χρησιμοποιήσει αυτή τη διαδικασία, είμαστε σήμερα σε θέση να υποστηρίξουμε πολύ καλύτερα τους ασθενείς με σοβαρή νόσο COVID, με φάρμακα και πολλές μορφές οξυγονοθεραπείας και υποστήριξης της αναπνοής. Η δε απίστευτα καλή συνεργασία κλινικών ιατρών, ερευνητών, ακαδημαϊκών, βιομηχανίας και υγιών εθελοντών, που ήταν πολλοί λόγω της κλίμακας της πανδημίας, οδήγησε στη δημιουργία αποτελεσματικών και ασφαλών εμβολίων σε μικρό χρονικό διάστημα.
Είναι ασφαλής αυτή η διαδικασία; Είναι ασφαλή τα φάρμακα και τα εμβόλια για τα οποία γίνεται τελευταία τόσος λόγος; Η ζωή έχει καθημερινά κινδύνους: ατυχήματα στο σπίτι ή στον δρόμο, αναφυλακτικές αντιδράσεις, αρρώστιες. Ζυγίζουμε πάντα τα οφέλη και τους κινδύνους και παίρνουμε αποφάσεις για τη ζωή μας. Στην Ευρώπη το 2019 καταγράφηκαν 51 θάνατοι/εκατομμύριο κατοίκους από τροχαία, περίπου 23.000 θάνατοι. Συνεχίζουμε να βγαίνουμε στον δρόμο, παίρνοντας το ρίσκο καθημερινά. Φυσικά προσέχουμε. Αντίστοιχα τα φάρμακα έχουν κάποια ποσοστά παρενεργειών. Ελέγχονται από τους αρμόδιους οργανισμούς και, αν ο κίνδυνος είναι σημαντικός, αναστέλλονται οι άδειες. Στη Βρετανία έχουν καταγραφεί θάνατοι, 1.860/εκατομμύριο από COVID και 1/εκατομμύριο από το εμβόλιο – και φαίνεται ότι με κατάλληλη παρακολούθηση οι δεύτεροι μπορούν να προληφθούν. Με αυτά τα δεδομένα, ο ΕΜΑ θεωρεί ότι το εμβόλιο είναι ωφέλιμο. Κυβερνήσεις, πολίτες και ασθενείς παίρνουν αποφάσεις.
Αυτό που έχει σημασία, είναι εμείς να είμαστε εκεί για τους ασθενείς, για να ακούσουμε, να εξηγήσουμε, να βοηθήσουμε και μαζί να το ξεπεράσουμε.
* Η κ. Μίνα Γκάγκα είναι πρόεδρος του Κεντρικού Συμβουλίου Υγείας, διευθύντρια της 7ης Πνευμονολογικής Κλινικής του ΝΝΘΑ «Η Σωτηρία»