Πολλά μαθήματα μας έχει προσφέρει αυτή η πανδημία, η μεγαλύτερη παγκόσμια κρίση της γενιάς μας, και ένα από τα χρησιμότερα κατά τη γνώμη μου είναι το ότι η ανθρωπότητα σήμερα δεν είναι καθόλου προετοιμασμένη να αντιμετωπίσει μια συγκεκριμένη κατηγορία προβλημάτων: τα πολύ μεγάλα. Ξέρετε ποια εννοώ, αυτά που είτε ξεπερνούν τεχνητά σύνορα και κουλτούρες και αφορούν γιγάντιους πληθυσμούς, είτε έχουν συνέπειες που απλώνονται σε μεγάλο βάθος χρόνου, είτε είναι, απλά, πάρα πολύ δύσκολα.
Η συγκλονιστική δημογραφική “στροφή” που έρχεται (σε κάποια μέρη έχει ήδη αρχίσει), η αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης, η θωράκιση της δημόσιας υγείας απέναντι στις αναπόφευκτες νέες παγκόσμιες απειλές, η προσαρμογή της εκπαίδευσης σε νέες δομές και ανάγκες, η προσαρμογή των κοινωνιών σε νέα μοντέλα εργασίας και καριέρας, όλα αυτά είναι μεγάλα, δύσκολα προβλήματα. Και το πρόβλημα με όλα αυτά τα προβλήματα είναι ότι αφ’ ενός ξεπερνούν τον ορίζοντα μιας δημοκρατικά εκλεγμένης κυβέρνησης, αλλά και το ότι αφ’ ετέρου δεν υπάρχουν αρκετά ισχυρές, ισχυρά νομιμοποιημένες διακρατικές δομές για να τα αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά. Σήμερα σας έχω μία πρόταση για το πρώτο από τα δύο.
Σκεφτείτε το εξής: καμία και κανένας από τους ηγέτες των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι οποίοι υπόσχονται τη μείωση των εκλύσεων αερίων που προκαλούν το φαινόμενο του θερμοκηπίου στο μηδέν μέχρι το 2050, δεν θα κυβερνά το 2050. Αυτό είναι σίγουρο (ή σχεδόν σίγουρο -καλησπέρα, Σάνα Μάριν). Αν και τέτοιες υποσχέσεις σήμερα εξασφαλίζουν δημοσιότητα, στην πραγματικότητα δεν υπάρχει καμία δομή πολιτικών κινήτρων που να τους αναγκάζει να πάρουν σήμερα δύσκολες, αντιδημοφιλείς αποφάσεις για την επίτευξη αυτού του πολύ δύσκολου στόχου σε τριάντα χρόνια. Γενικότερα οι πολιτικές δομές που έχουμε είναι σχεδιασμένες για την αντιμετώπιση βραχυπρόθεσμων προβλημάτων. Τα μεγάλα, μακροπρόθεσμα προβλήματα όμως χρειάζονται σκληρές, τολμηρές μεταρρυθμίσεις που θα αποδόσουν καρπούς μετά από δεκαετίες. Στα πολιτικά συστήματα του σύγχρονου κόσμου κατά κανόνα δεν υπάρχουν δομές που να λειτουργούν με τέτοιο χρονικό ορίζοντα.
Γι’ αυτό σας προτείνω σήμερα εδώ το εξής φιλόδοξο: τη δημιουργία ενός “Υπουργείου Μέλλοντος”. Ενός φορέα υπεύθυνου να θέτει μακροπρόθεσμους στόχους για λογαριασμό της χώρας και να προδιαγράφει μεγαλεπίβολα σχέδια. Μιας πολιτικής δομής που δεν θα ασχολείται καθόλου με τα τρέχοντα, τα φλέγοντα προβλήματα του πολίτη, αλλά θα έχει την αποκλειστική αρμοδιότητα να προσπαθεί να προβλέψει τα προβλήματα που θα αντιμετωπίσουν τα παιδιά και τα εγγόνια του πολίτη, και να βρει πιθανές λύσεις και το δρόμο για να φτάσουμε σε αυτές, κάποτε.
Τι θα έκανε ένα Υπουργείο του Μέλλοντος; Θα κατέγραφε τα βασικά “μεγάλα” θέματα, θα θέσπιζε δομές και θα σχεδίαζε εργαλεία για την παρακολούθησή τους (όπου δεν υπάρχουν ήδη), θα σχεδίαζε την στρατηγική και τις μακρόπνοες πολιτικές, θα αξιολογούσε το υπάρχον δυναμικό (ερευνητικό, τεχνικό κλπ) και θα επένδυε χρήματα στους τομείς που θα κρίνονταν απαραίτητοι για την αντιμετώπισή τους αλλά, επιπλέον, θα ενημέρωνε και θα κινητοποιούσε. Θα προσέθετε στο δημόσιο διάλογο μια επιπλέον πτυχή της πολιτικής πραγματικότητας πέραν της αφόρητης καθημερινής κλωτσοπατινάδας για τα τρέχοντα. Θα προσέθετε μια -κατά το δυνατόν υπερκομματική- οπτική προς το μέλλον, ένα νέο λεξιλόγιο και, τελικά, έναν ευρύτερο, πιο ανοιχτό ορίζοντα για όσα πολιτικά μυαλά της κοινωνίας μας τον χρειάζονται (είναι κάμποσα, και διψάνε).
Αν και τέτοιες δομές είναι πιο χρήσιμες σε μεγάλες, πλούσιες χώρες (και στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή), εκεί δηλαδή όπου παράγονται οι περισσότερες νέες ιδέες που σχηματοποιούν τον κόσμο μας και τον πάνε παρακάτω, εγώ νομίζω ότι υπάρχουν διάφοροι λόγοι για τους οποίους και μια μικρή χώρα σαν τη δική μας θα είχε νόημα να έχει ένα Υπουργείο του Μέλλοντος.
Μεταξύ μας, τα περισσότερα από τα επιστημονικά άλματα που χρειαζόμαστε για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, για παράδειγμα, μάλλον δεν θα προέλθουν από την Ελλάδα. Ξένα ερευνητικά κέντρα και ξένες ιδιωτικές εταιρείες, με πλούσια χρηματοδότηση από ξένα μεγάλα κράτη θα βρουν τους νέους τρόπους παραγωγής καθαρής ενέργειας ή νέους “καθαρούς” τρόπους παρασκευής τσιμέντου, χάλυβα ή κρέατος για να αντιμετωπίσουμε την κλιματική κρίση. Εμείς θα είμαστε απλά χρήστες. Έτσι γίνεται συνήθως. Οι ξένοι ανακαλύπτουν, δημιουργούν κι εφευρίσκουν, εμείς χρησιμοποιούμε. Έτσι έγινε και με την πανδημία: μεγάλα κράτη επένδυσαν τεράστια ποσά στην έρευνα, τα αποτελέσματα της οποίας δέκα χρόνια μετά χρησιμοποίησαν ιδιωτικές εταιρείες για να φτιάξουν για πρώτη φορά στην ιστορία mRNA εμβόλια. Κι αν και ελληνικά drained brains έπαιξαν το ρόλο τους, τίποτε από όλα αυτά δεν έγινε στην Ελλάδα.
Όμως αυτό δεν είναι απαραίτητο να ισχύει για όλες τις προκλήσεις του μέλλοντος. Μπορεί να υπάρχει εδώ δυναμικό και προϋποθέσεις για να παίξουμε και εμείς κάποτε, κάπως ρόλο. Θα μπορούσε να φτιαχτεί στην Κοζάνη ο πρώτος λειτουργικός αντιδραστήρας πυρηνικής σύντηξης στον κόσμο; Όχι -η απάντηση είναι σχεδόν σίγουρα όχι, αλλά μήπως κάτι άλλο; Μήπως μπορούμε να γίνουμε η πρώτη χώρα που θα εφαρμόσει πραγματικό καθολικό βασικό εισόδημα για όλους τους πολίτες; Ή η πρώτη χώρα του κόσμου σε ενεργειακή αποδοτικότητα των κτιρίων, επενδύοντας σε καινοτόμες, εξαγώγιμες λύσεις και τεχνολογίες; Ποιος ξέρει. Δυστυχώς η δομή διεξαγωγής της πολιτικής που έχουμε φτιάξει δεν είναι κατάλληλη για να αναζητήσει και να υποστηρίξει αυτές τις προϋποθέσεις (αν υπάρχουν) ή να προδιαγράψει τέτοιους μεγάλους, εθνικούς, πολυετείς, φιλόδοξους στόχους.
Και υπάρχει και ένας άλλος, λίγο πιο φιλοσοφικός λόγος για τον οποίο χρειαζόμαστε “Υπουργείο Μέλλοντος” εδώ. Οι μεγάλες χώρες λίγο-πολύ έχουν ένα ρόλο στον κόσμο, κατά μία έννοια οι παγκόσμιες εξελίξεις τις καθοδηγούν, τουλάχιστον όσο τις καθοδηγούν και οι ίδιες. Αλλά οι μικρότερες χώρες σαν εμάς χρειάζονται έναν μπούσουλα, έναν στόχο, ένα όραμα. Μικρά και μεγάλα “moonshots” που θα μπορούν να δώσουν στην οικονομία μια κατεύθυνση και στην κοινωνία μια προοπτική και μια ελπίδα για το μέλλον. Σε κανέναν δεν έχουμε αναθέσει αυτή τη δουλειά σήμερα.