Ακούς και διαβάζεις για την Αθήνα του 5ου π.Χ. αιώνα από τότε που ήσουν στο σχολείο. Εχεις διαβάσει και ξαναδιαβάσει τη Σικελική Εκστρατεία στον Θουκυδίδη, τον διάλογο με τους Μηλίους, βιογραφίες του Περικλή, του Αλκιβιάδη –μία από τη Ρομιγί και μία από τον δάσκαλό της, τον Ατσφέλντ–, έχεις απολαύσει τον Αριστοφάνη με αποτέλεσμα όταν βρεθείς με ένα ακόμη έργο για τον Θουκυδίδη να αναρωτιέσαι αν έχει να σου πει κάτι που δεν το ξέρεις. Το έργο, βέβαια, το υπογράφει ο Ντόναλντ Κέιγκαν, ο απόλυτος μελετητής του Πελοποννησιακού Πολέμου, με άλλα λόγια του ιστορικού που μας τον παρέδωσε ως «κτήμα εσαεί». Οπότε λες να δοκιμάσεις.
Η μελέτη των κλασικών είναι σαν τη μελέτη του σύμπαντος. Αυτή είναι η δύναμή τους. Καμιά ανάγνωση δεν είναι οριστική. Πάντα υπάρχουν σκοτεινές γωνιές και άγνωστοι αστεροειδείς. Ακόμη και οι λεπτομέρειες μπορούν να αποκαλύψουν πολύτιμα ευρήματα. Γράφει η Ρομιγί ότι οι Ελληνες μπόρεσαν να αναπτύξουν αφηρημένη σκέψη χάρη στο απαρέμφατο που μετέφρασε τη συγκεκριμένη «πράξη» στο αφηρημένο «πράττειν». Το καταγράφεις και αυτό μένει μέσα στο μυαλό σου και κάνει τη δουλειά του. Πολλά φαινόμενα εξηγούνται κι αναρωτιέσαι: «Γιατί καταργήσαμε το απαρέμφατο στα Νέα Ελληνικά;».
Ο Κέιγκαν πέθανε προχθές σε μεγάλη ηλικία. Ο μελετητής του Θουκυδίδη είναι επίσης γνωστός ως ένας από τους θεωρητικούς του «νεοσυντηρητισμού». Οι γιοι του, επίσης ελληνιστές, ήσαν στο επιτελείο του Μπους του νεότερου και αν δεν κάνω λάθος ο ένας απ’ αυτούς είπε ότι «κάνουμε εξαγωγή δημοκρατίας στο Ιράκ όπως ο Περικλής έκανε εξαγωγή δημοκρατίας στο Αιγαίο». Σίγουρα έπεφτε έξω. Ο Περικλής έκανε εξαγωγή του πολιτεύματός του σε πληθυσμούς που μιλούσαν την ίδια γλώσσα, πίστευαν στους ίδιους θεούς και μοιράζονταν την ίδια ιστορία – κυρίως τη σύγκρουση με την περσική Ανατολή. Οι δυτικοί στο Ιράκ είναι ξένοι και αποξενωμένοι από το περιβάλλον. Η δημοκρατία δεν αντέχει την αποξένωση. Στηρίζεται στην εμπιστοσύνη.
Οταν έχεις περάσει τη ζωή σου με τον Θουκυδίδη, δεν μπορείς παρά να είσαι συντηρητικός. Οχι επειδή ο ίδιος αντιμετώπιζε με σκεπτικισμό την Αθηναϊκή Δημοκρατία. Αλλά επειδή πίστευε στην ανθρώπινη φύση. Οσο η ανθρώπινη φύση παραμένει ίδια, η «ξυγγραφή» του παραμένει «κτήμα εσαεί». Τη φράση του Θουκυδίδη την επαναλαμβάνει σαν ρεφρέν ο Λορεντζάτος στις σημειώσεις στα Collectanea.
Εκείνο που με εντυπωσίασε περισσότερο στο έργο του Κέιγκαν για τον Θουκυδίδη είναι ο τρόπος που αντιμετωπίζει τον Κλέωνα. Ο Κλέων είναι ο κατεξοχήν αρνητικός χαρακτήρας της δημοκρατίας. Ο «βυρσοδέψης» που μεθάει τον Δήμο στους Ιππής του Αριστοφάνη, ο δημαγωγός που στον Θουκυδίδη διαδέχεται τον Περικλή στην ηγεσία της παράταξης των «πολλών», της δημοκρατίας. Είχαν και οι δύο λόγους να τον διασύρουν. Είχε μηνύσει τον Αριστοφάνη και ήταν ο βασικός υπεύθυνος για την ερήμην καταδίκη του Θουκυδίδη σε εξορία. Ομως έχει και η δημαγωγία την ποιότητά της. Ο Κλέων έδινε υποσχέσεις που τις τηρούσε. Ηταν θεατρίνος, όμως όταν ζήτησε από τους Αθηναίους στρατό για να φέρει τους αποκλεισμένους Σπαρτιάτες στη Σφακτηρία, τήρησε την υπόσχεσή του. Μέσα σε είκοσι ημέρες έφερε σιδηροδέσμια τη νεολαία της Σπάρτης στην Αθήνα. Ο Κλέων σκοτώθηκε στην Αμφίπολη, στην ίδια μάχη όπου έπεσε και ο Σπαρτιάτης Βρασίδας. Σε ένα χρόνο συνήφθη η ειρήνη του Νικία.
Την αποκατάσταση της τιμής του Κλέωνα την οφείλω στο έργο του Κέιγκαν για τον Θουκυδίδη. Ο δημαγωγός δεν απαλλάσσεται από την ευθύνη της πραγματικότητας. Σήμερα η λέξη έχει απαξιωθεί, όμως η δημοκρατία δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς τους δημαγωγούς. Ο δήμος δεν είναι υποκείμενο. Τον μεταμορφώνει σε υποκείμενο ο δημαγωγός, ο Περικλής, ο Κλέων, ο Αλιβιάδης. Και το «υποκείμενο» δεν είναι φτιαγμένο μόνο από λογαριασμούς και λογική. Το «υποκείμενο» αισθάνεται.
Οταν μιλάμε για έλλειμμα πολιτικής στη σημερινή Δύση, στην πραγματικότητα μιλάμε για έλλειψη «δημαγωγίας», για έλλειψη έμπνευσης, κοινώς για έλλειψη αισθήματος. Τη δημαγωγία την ταυτίζουμε με τον τραμπισμό. Για παράδειγμα, η θεωρία της πολυπολιτισμικής κοινωνίας. Στηρίζεται σε μια ορθολογική ανάλυση της ανθρώπινης συνθήκης. Οσες δόσεις ορθολογικής ανάλυσης και αν χορηγήσεις, η «ανθρωπεία φύσις» αντιστέκεται. Και γι’ αυτό η σύγχρονη Δύση λογοκρίνει τους κλασικούς της. Αυτοί μας κληροδότησαν την αντιφατική πολυπλοκότητα της ανθρώπινης συνθήκης, που παλεύει να απωθήσει η λεγόμενη «προοδευτική» σκέψη.