Ο θάνατος ενός βρέφους ή παιδιού –αλλά και κάθε ανθρώπου, οποιασδήποτε ηλικίας– από μια νόσο που μπορεί να προληφθεί είναι σίγουρα ένα τραγικό και ηθικά απαράδεκτο γεγονός. Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται για την πρόληψη πρόωρων, αποφεύξιμων θανάτων, όπως το καθαρό πόσιμο νερό, η καλή και επαρκής διατροφή, και οι καλές συνθήκες υγιεινής, είναι φυσικά εκ των ων ουκ άνευ. Ομως, εάν κάποιος συγκρίνει αυτές τις μεθόδους σαν «οικονομικές επενδύσεις», με βάση τον λόγο «κόστους προς όφελος», με τα εμβόλια, τα δεύτερα είναι οι ξεκάθαροι νικητές.
Ας πάρουμε το τωρινό παράδειγμα με τα εμβόλια κατά του SARS-CoV-2, καθώς και τις εμπειρίες και γνώσεις που αποκτήσαμε και εξακολουθούμε να αποκτάμε από τη διαχείριση της πανδημίας COVID-19. Χάρις σε αυτά ήδη έχουμε, και θα έχουμε και στο εγγύς και απώτερο μέλλον, πολλά άμεσα, έμμεσα και παράπλευρα οφέλη. Οφέλη που περιλαμβάνουν τη σωτηρία ανθρώπινων ζωών, την ανακούφιση από τον πόνο, τη διάσωση οικονομικών πόρων, και τις αναμφισβήτητα χρήσιμες νέες γνώσεις και τεχνολογίες, που έχουν σημαντικές προεκτάσεις για το μέλλον μας ως άτομα και ως είδος. Με βάση αυτές τις σκέψεις θα ήθελα, εν συντομία, να αναφερθώ στην ιστορική πορεία και επενδυτική αξία των εμβολίων.
Στην απαρχή του επιστημονικού πεδίου των εμβολίων, δύο Ελληνες ιατροί έπαιξαν σημαντικό ρόλο. Το 1714, οι Ιάκωβος Πυλαρινός και Εμμανουήλ Τιμόνης δημοσίευσαν την πρώτη περιγραφή εμβολίου στον κόσμο, αυτού κατά της ευλογιάς, στο αγγλικό περιοδικό «Philosophical Transactions», vol. 29, 1714-1716, pg. 72-82, με τίτλο «An Account or History of the Procuring the Small Pox by Incision or Inoculation». Η αναφορά αυτή έγινε μερικές δεκαετίες πριν από τη δημοσίευση μιας βελτιωμένης παραλλαγής του εμβολίου της ευλογιάς από τον Βρετανό Edward Jenner.
Εν συνεχεία, πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο δημιουργήθηκαν τα εμβόλια κατά της χολέρας και της πανώλης, ενώ πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο κατασκευάστηκαν τα εμβόλια κατά της φυματίωσης και της διφθερίτιδας. Οι τεράστιες πρόοδοι της επιστήμης και τεχνολογίας μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο περιλαμβάνουν τα εμβόλια για τον κοκκύτη, τον τέτανο, την πολιομυελίτιδα, την ιλαρά, τις ηπατίτιδες, τον Hemophilus influenzae και την ανεμοβλογιά, ενώ σήμερα τα πρότυπα ιατρικής πρακτικής (standards of practice) περιλαμβάνουν πολλά εμβόλια, που στη χώρα μας –τουλάχιστον στα παιδιά– χορηγούνται σε πολύ ικανοποιητικά ποσοστά.
Ο λόγος κόστους προς όφελος των εμβολιασμών περιλαμβάνει από τη μια μεριά το κόστος έρευνας και ανάπτυξης (R and D), παρασκευής, συντήρησης και διακίνησης των εμβολίων, και από την άλλη τις κατά το δυνατόν πιο συντηρητικές εκτιμήσεις του κόστους της νοσηρότητας και θνησιμότητας που αποφεύγεται. Ετσι, για κάθε ένα ευρώ που επενδύεται στους εμβολιασμούς εκτιμάται ότι σώζονται 16 ευρώ σε κόστη νοσηλείας και απώλεια μισθών και παραγωγικότητας που προκαλούνται από τη νόσο και τον θάνατο. Λιγότερο συντηρητικοί υπολογισμοί δίδουν ακόμα καλύτερη οικονομική απόδοση, του μεγέθους περίπου 1 προς 40 ευρώ. Η υψηλότερη οικονομική επένδυση που έχει υπολογιστεί μέχρι σήμερα είναι για το εμβόλιο της ιλαράς, όπου για κάθε ένα ευρώ που επενδύεται, περίπου 60 ευρώ σώζονται. Σημειωτέο είναι ότι το κόστος ενός πεντασθενούς βρεφικού εμβολίου είναι κάτω του ενός ευρώ, ενώ κάθε εμβολιασμένο παιδί ελαττώνει σημαντικά την πιθανότητα των ανεμβολίαστων συνομηλίκων του να νοσήσουν.
Γενικά έχει γίνει μεγάλη παγκόσμια πρόοδος στους εμβολιασμούς, ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες. Σε χώρες υψηλού εισοδήματος, η εμβολιαστική κάλυψη υπερβαίνει το 95%, ενώ σε χώρες χαμηλού εισοδήματος έχει υπάρξει βελτίωση, με την εμβολιαστική κάλυψη να έχει ανέλθει από περίπου 50% το 2000 σε περίπου 80% το 2016. Επίσης, νέα εμβόλια για νέες επιδημίες αναπτύσσονται με ταχύ ρυθμό, όπως έγινε με τις νόσους Ebola, Zika και COVID-19. Επιπλέον, συνεχώς αναπτύσσονται νέες τεχνολογίες παραγωγής εμβολίων, με πολλά υποσχόμενη την τεχνολογία που χρησιμοποιεί mRNA (ή DNA) και λιπιδικά νανοσωματίδια (lipid nanoparticles) για την έκφραση οποιασδήποτε πρωτεΐνης ή πρωτεϊνών στον οργανισμό. Η νέα τεχνολογία μπορεί να εφαρμοστεί πέραν των λοιμωδών νοσημάτων και σε άλλου τύπου νόσους, όπως αυτοάνοσες παθήσεις, καρκίνοι και γενετικά νοσήματα. Μάλιστα, η πρώτη εφαρμογή της, σε συνδυασμό με τη μέθοδο CRISPR, χρησιμοποιήθηκε ήδη επιτυχώς στη θεραπεία μιας σπάνιας, θανάσιμης γενετικής νόσου, ανοίγοντας τον δρόμο για παραπέρα επιτυχίες.
Δεν υπάρχει φάρμακο χωρίς παρενέργειες και τα εμβόλια είναι φάρμακα. Θα ήταν αφελές να μη λάβουμε υπόψη μας την έστω μικρή πιθανότητα ένα καλό, αποτελεσματικό εμβόλιο να έχει σπάνια κάποια πολύ σοβαρή παρενέργεια. Κατά την πανδημία COVID-19, με τη βοήθεια των νέων τεχνολογιών επικοινωνίας και ανάλυσης δεδομένων μεγάλης κλίμακας, είχαμε την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε τη χρήση των νέων εμβολίων σε πραγματικό χρόνο και με εξαιρετική επάρκεια. Ετσι μπορέσαμε να εκτιμήσουμε λεπτομερώς και με ακρίβεια την αποτελεσματικότητά τους και τις παρενέργειές τους. Ο λόγος κόστους προς όφελος για όλα τα εμβόλια κατά της COVID-19 που χρησιμοποιήθηκαν στη χώρα μας μέχρι τώρα ήταν εξαιρετικός. Υψηλή αποτελεσματικότητα, ελάχιστες σοβαρές νοσηρές παρενέργειες και απειροελάχιστοι θάνατοι (κάτω του ενός ανά εκατομμύριο εμβολιασμών). Δεν μπορεί να γίνει καμία σύγκριση του εμβολιασμού κατά της COVID-19 με την άκρως βλαπτική και θανάσιμη νόσο από την οποία μας προστατεύει.
Μολονότι η πλειονότητα των πολιτών της χώρας μας ήταν θετική για τα εμβόλια κατά της COVID-19 και εμβολιάστηκε, υπήρξε και υπάρχει μια μειονότητα που ήταν ή είναι από τελείως αρνητική ή και εχθρική έως ελαφρώς διστακτική. Μια τέτοια μειονότητα συναντάται σε όλες τις χώρες του κόσμου, δεν είναι ομοιογενής και ποικίλλει και ως προς την αιτιολογία της άρνησης ή δισταγμού και ως προς τη γενική συμπεριφορά. Ο άνθρωπος είναι ένα πολύπλοκο ον και η αντιμετώπιση αυτών των πολιτών μπορεί και πρέπει να είναι συγκαταβατική, ευγενική και προτρεπτική, με κατανόηση, λογικά επιχειρήματα και παρουσίαση πραγματικών στοιχείων. Οι πιο πολλοί που αποφεύγουν τον εμβολιασμό έχουν προκαταλήψεις, άγνοια, ενδόμυχους φόβους για το άγνωστο ή ακόμη και ανεξήγητες φοβίες, που με κατάλληλη διαχείριση και με όπλο την ορθή γνώση και τη λογική μπορεί να οδηγηθούν σε θετική αλλαγή συναισθήματος και συμπεριφοράς. Χωρίς αμφιβολία, όμως, πρέπει να περάσει το μήνυμα σε όλους στη χώρα ότι όλα τα στοιχεία που διαθέτουμε μέχρι σήμερα είναι αναφανδόν υπέρ του εμβολιασμού. Μεγαλύτερη εμβολιαστική κάλυψη είναι απαραίτητη για τον σύντομο και οριστικό έλεγχο της πανδημίας COVID-19 και για την προστασία μας από αυτόν τον καταστροφικό, συνεχώς μεταλλασσόμενο ιό.
* Ο κ. Γεώργιος Π. Χρούσος είναι παιδίατρος-ενδοκρινολόγος, ομότιμος καθηγητής Ιατρικής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, διευθυντής στο Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Υγείας Μητέρας, Παιδιού και Ιατρικής Ακριβείας, επικεφαλής στην έδρα UNESCO Εφηβικής Υγείας και Ιατρικής, τ. πρόεδρος και μέλος της Εθνικής Επιτροπής Εμβολιασμών.