Χθες στο Μαπούτο, πρωτεύουσα της Μοζαμβίκης, ήταν προγραμματισμένες τελετές τιμής και μνήμης για έναν άνθρωπο που πέθανε πριν από 22 χρόνια και που, όταν ζούσε, όσοι τον θυμούνταν τον θεωρούσαν παράφρονα και ασήμαντο. Σήμερα, αυτός ο ξεχασμένος Ελληνας αναγνωρίζεται ολοένα περισσότερο ως μάρτυρας στον αγώνα εναντίον των φυλετικών διακρίσεων.
Τον Σεπτέμβριο του 1966, όταν ο Δημήτρης Τσαφέντας μαχαίρωσε τον πρωθυπουργό Χέντρικ Φερβούντ, σκοτώνοντας τον «αρχιτέκτονα του απαρτχάιντ» μέσα στο Κοινοβούλιο της Ν. Αφρικής, αμέσως διαδόθηκε ότι αυτή ήταν η πράξη ενός τρελού. Δικαστής απεφάνθη ότι όσο αδυνατούσε να δικάσει «ένα σκυλί ή ένα άψυχο εργαλείο» τόσο αδυνατούσε να δικάσει τον γεροδεμένο 48χρονο άνδρα που βρισκόταν μπροστά του. Ο Τσαφέντας δεν εστάλη σε ψυχιατρική κλινική αλλά εξαφανίσθηκε στις σκληρές φυλακές της Ν. Αφρικής. Οταν πέθανε το 1999, στα 81 του, είχε περάσει 33 χρόνια πίσω από τα κάγκελα.
Ο Δημήτρης Τσαφέντας γεννήθηκε στη Μοζαμβίκη το 1918, εξώγαμο παιδί του Μιχάλη Τσαφαντάκη (από την Κρήτη) και της Αιμιλίας Ουίλιαμς (κόρη Γερμανού πατέρα και Μοζαμβικανής μητέρας). Οταν ο Τσαφαντάκης παντρεύτηκε Ελληνίδα από την Αίγυπτο, ο Δημήτρης μεγάλωσε μαζί με τα άλλα παιδιά της οικογένειας.
Σε όλη του τη ζωή ο Δ. Τσαφέντας, που το 1966 σκότωσε τον «αρχιτέκτονα του απαρτχάιντ» Χέντρικ Φερβούντ, αντιμετωπίστηκε σαν τρελός.
Η ιστορία που καθιερώθηκε μετά τον φόνο, ότι ο Τσαφέντας έδρασε κατόπιν εντολής σκουληκιού που ζούσε μέσα του, βόλευε τους πάντες. Ετσι, η κυβέρνηση δεν αναγκαζόταν να αποδεχθεί ότι πολιτικός αντίπαλος (εργαζόμενος ως κλητήρας της Βουλής) είχε εκτελέσει τον αρχηγό της παρά το σκληρό σύστημα καταστολής του καθεστώτος· ο Τσαφέντας απέφυγε τη θανατική ποινή· το απελευθερωτικό κίνημα φοβόταν την οργή του καθεστώτος, πόσο μάλλον επειδή ο Τσαφέντας έδρασε μόνος του· η οικογένεια (όπως όλοι οι Ελληνες και κάθε άλλη μειονότητα) πίστευε ότι όσο ταχύτερα ξεχνιόταν η ιστορία, τόσο πιο εύκολα θα μπορούσε να συνεχίσει με τη ζωή της. Μετά το τέλος του απαρτχάιντ, ο Τσαφέντας μεταφέρθηκε σε ψυχιατρική κλινική, έως τον θάνατό του. Ελάχιστοι παρευρέθησαν στην κηδεία του. Ο τάφος του διακρινόταν μόνο από μια πέτρα και έναν αριθμό.
Ο άνθρωπος που έπληξε στην καρδιά το άρρωστο καθεστώς «καταδικάστηκε» ως άρρωστος ο ίδιος. Αυτό το «άθλιο ψέμα» αποφάσισε να διαψεύσει ένας νέος πανεπιστημιακός από το Durham της Αγγλίας, ο Χάρης Δουσεμετζής, ο οποίος άρχισε να διερευνά τη ζωή του Τσαφέντα το 1999. Συνομίλησε με 137 ανθρώπους και μελέτησε περίπου 12.000 σελίδες εγγράφων στα αρχεία της Ν. Αφρικής, της Βρετανίας, της Μοζαμβίκης κ.ά. Ενώ τα προηγούμενα χρόνια υπήρξαν κάποιες αναφορές σε βιβλία και μελέτες και σε δύο ντοκιμαντέρ (του Μανώλη Δημελλά και της Λίζα Κι), που σημείωναν ότι ο Τσαφέντας δεν φαινόταν ψυχικά διαταραγμένος, ουδείς είχε επιχειρήσει τέτοια μακρόχρονη, σχολαστικότατη έρευνα. Μεταξύ των αποκαλύψεων ήταν η δήλωση του Τσαφέντα στην αστυνομία όταν συνελήφθη. «Με αηδίαζε τόσο η ρατσιστική πολιτική του πρωθυπουργού, που εκτέλεσα το σχέδιό μου να τον σκοτώσω» κατέθεσε, μεταξύ άλλων. Πουθενά δεν αναφέρθηκε σε σκουλήκι (ταινία).
«Οσο μάθαινα για τον χαρακτήρα του Τσαφέντα, για την πολιτική του δράση και το ενδιαφέρον του για την πολιτική, και κυρίως το μίσος που έτρεφε για το απαρτχάιντ και την αποικιοκρατία, τόσο αισθανόμουν ότι ήταν μεγάλη ιστορική αδικία να παρουσιάζεται στον κόσμο ως παράφρονας» σημειώνει ο Δουσεμετζής στον πρόλογο της συναρπαστικής και συγκινητικής αφήγησης μιας απίστευτης, περιπετειώδους ζωής, «he Man Who Killed Apartheid: The Life of Dimitri Tsafendas»2018). «Αισθάνθηκα την ηθική υποχρέωση να αποκαλύψω ένα από τα μεγαλύτερα μυστικά του απαρτχάιντ και να κάνω γνωστή την ιστορία ενός γενναίου και ταπεινού ανθρώπου στον οποίο φέρθηκε τόσο άσχημα η Ιστορία» Ο Δουσεμετζής περιγράφει, μεταξύ άλλων, πως ο Τσαφέντας ασπάστηκε την αγάπη για την ελευθερία που εξέφραζε ο (αναρχικός) πατέρας του, αναλαμβάνοντας δράση από νεαρή ηλικία εναντίον του πορτογαλικού αποικιοκρατικού καθεστώτος. Ο Δουσεμετζής έχει καταθέσει πλήρως τεκμηριωμένη αναφορά στον υπουργό Δικαιοσύνης της Ν. Αφρικής, ζητώντας την αποκατάσταση της μνήμης του Τσαφέντα. Τον συνέδραμαν πέντε κορυφαίοι νομικοί της χώρας, μεταξύ αυτών ο αείμνηστος Γιώργος Μπίζος.
Τη χθεσινή επιμνημόσυνη τελετή θα τελούσε ο μητροπολίτης Ζάμπιας και τοποτηρητής της Ιεράς Επισκοπής Μοζαμβίκης κ. Ιωάννης, ο οποίος γνώρισε τον Τσαφέντα στη φυλακή και έχει παίξει καθοριστικό ρόλο στην αποκατάσταση της μνήμης του. Σημαντικότατο είναι το μήνυμα που έστειλε ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόδωρος Β΄ για να διαβαστεί στην τελετή. «Ο Δημήτριος Τσαφέντας, παρά την προσπάθεια σπίλωσης της προσωπικότητάς του και τον χαρακτηρισμό του ως δήθεν φρενοβλαβούς, υπήρξε ένας πραγματικός αγωνιστής των δικαιωμάτων του ανθρώπου, ένας ιεραπόστολος της ελευθερίας και ένας αληθινός μάρτυρας, αφού πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στις φυλακές και υπέστη απερίγραπτα βασανιστήρια» έγραψε. «Απαντες, έχουμε ιερό χρέος και καθήκον απέναντι στον Δημήτριο Τσαφέντα, στον οικουμενικό αυτόν Ελληνα και αγωνιστή της ελευθερίας, να αποκαταστήσουμε τη μνήμη του και να τον τοποθετήσουμε στο βάθρο που του αξίζει».
Μηνύματα αναγνώρισης της προσφοράς του Τσαφέντα απέστειλαν και το Κομμουνιστικό Κόμμα της Ν. Αφρικής, οι θρυλικοί αγωνιστές εναντίον του απαρτχάιντ Ρόνη Κάσριλς και Αλεξ Μουμπάρης και άλλοι.