Πολλοί δεν ξέρουν ότι πέρα από τους παγκόσμιους πολέμους, τις χρεοκοπίες και τις πολιτικές αναταραχές, ένα από τα φαινόμενα που όρισε τη ζωή και τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες στη χώρα μας τα πρώτα 150 χρόνια ζωής της ήταν κάτι πλέον λίγο-πολύ ξεχασμένο: η ελονοσία. Μια αρρώστια ενδημική στη δική μας γωνιά της βαλκανικής από τη νεολιθική εποχή κιόλας, η ελονοσία μάστιζε τη χώρα μέχρι τη δεκαετία του 1970. Χωριά ξεκληρίζονταν, η οικονομική δραστηριότητα παρέλυε, τα νοσοκομεία γέμιζαν, υπήρξαν περίοδοι που το 30%-40% του πληθυσμού της χώρας νοσούσε. Υπήρξε εποχή που η Ελλάδα κατανάλωνε το 1/5 της παγκόσμιας παραγωγής κινίνου – το μόνο γνωστό φάρμακο για την ελονοσία τότε. Φυσικά, ήταν ένα πρόβλημα που όλοι ήθελαν να λυθεί. Οι πολίτες, το πολιτικό προσωπικό, όλοι. Αλλά για να αντιμετωπιστεί ένα τόσο σοβαρό και περίπλοκο θέμα έπρεπε να συμβούν διάφορα πράγματα ταυτόχρονα. Χρειαζόταν επιστημονική γνώση για την κατανόηση του φαινομένου, συγκεκριμένες λύσεις να γίνουν διαθέσιμες, συγκέντρωση δεδομένων για τον σχεδιασμό πολιτικών παρεμβάσεων, επαρκής χρηματοδότηση, πολιτική βούληση, συναίνεση και διαχειριστική επάρκεια για την υλοποίηση των λύσεων. Για να γίνουν όλα αυτά, χρειάστηκαν δεκαετίες.
Σε μία από τις δέκα ιστορίες που περιέχει το καινούργιο βιβλίο της διαΝΕΟσις «10 Μεταρρυθμίσεις που άλλαξαν την Ελλάδα» (επιμελητής του οποίου ήταν ο υπογράφων) η ιστορικός Κατερίνα Γαρδίκα γράφει για την καταπολέμηση της ελονοσίας στην Ελλάδα, με άξονα τη δράση μιας ΜΚΟ που για πρώτη φορά συγκέντρωσε δεδομένα για τη διασπορά της ασθένειας στην ελληνική επικράτεια στις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Εκτοτε, όμως, χρειάστηκαν δεκαετίες μέχρι να γίνουν και τα υπόλοιπα ώστε να εξαλειφθεί το πρόβλημα. Αυτό είναι ένα μοτίβο που επαναλαμβάνεται σε πολλές από τις μεταρρυθμίσεις που περιγράφονται στο βιβλίο. Σε ένα άλλο κεφάλαιο, που το έγραψε η οικονομική ιστορικός Ιωάννα Σαπφώ Πεπελάση, διαβάζουμε ότι η νομική θεσμοθέτηση της Ανώνυμης Εταιρείας χρειάστηκε 85 χρόνια για να περάσει μετά από τον πρώτο «Εμπορικό Νόμο» του ελληνικού κράτους. Στην ιστορία που έγραψε η ιστορικός Λύντια Τρίχα μαθαίνουμε ότι η συνταγματική κατοχύρωση της «αρχής της δεδηλωμένης» χρειάστηκε 50 χρόνια μετά την άτυπη ανακοίνωσή της από τον βασιλιά.
Ολες οι μεταρρυθμίσεις του βιβλίου –και, εδώ που τα λέμε, όλες οι μεγάλες μεταρρυθμίσεις που πέρασαν σε αυτή τη χώρα– αποτελούσαν λύσεις σε μεγάλα προβλήματα της κοινωνίας, από τη φτηνή στέγαση μέχρι την καθιέρωση μιας ενιαίας επίσημης γλώσσας, και από τη διαφάνεια και την αξιοκρατία στο Δημόσιο μέχρι την πρόσβαση σε ιατροφαρμακευτικές υπηρεσίες για τους κατοίκους της υπαίθρου. Ολες είχαν τη στήριξη μεγάλων κοινωνικών ομάδων, όλες τις ήθελε μεγάλο μέρος του πολιτικού προσωπικού, αλλά τελικά όλες πέρασαν αργά, με δυσκολίες και εμπόδια, ενίοτε με προβληματικό τρόπο, σταδιακά.
Αν και πρόκειται για πολιτικές παρεμβάσεις πολύ διαφορετικές μεταξύ τους (κάποιες δοκιμάζουν και τα όρια του όρου «μεταρρύθμιση», όπως η αντιπαροχή) έχουν όλες το κοινό χαρακτηριστικό ότι πέρασαν «με το ζόρι». Είναι σαν διακόσια χρόνια τώρα το πολιτικό μας σύστημα να παράγει λύσεις, αλλά να τις περνάει μόνο όταν το έχει φτάσει το θέμα στο αμήν, στο παρά πέντε.
Γιατί είναι επίκαιρο αυτό το μάθημα, όμως;
Το τέλος της εποχής «των μνημονίων» δεν σηματοδότησε την έναρξη μιας νέας εποχής ανάπτυξης και ευημερίας για τη χώρα μας, αλλά την έναρξη μιας κρίσιμης μεταβατικής περιόδου, του προθαλάμου της επόμενης εποχής, η οποία δεν ξέρουμε ακόμα πώς θα μοιάζει. Αυτό ήταν το αντάλλαγμα για το συλλογικό τραύμα της δεκαετούς κρίσης: λίγος χρόνος, μια (τελευταία;) ευκαιρία για να αλλάξουμε παραγωγικό μοντέλο και από μια οικονομία που εξαρτάται από δανεικά, παράγει ελάχιστα και δεν μπορεί να ανταγωνιστεί τον υπόλοιπο κόσμο να μετατραπούμε σε μια οικονομία βιώσιμη και σφριγηλή. Και μάλιστα να το κάνουμε αυτό ενώ παράλληλα είμαστε μια χώρα ο οικονομικά ενεργός πληθυσμός της οποίας μικραίνει και γερνάει, και η οποία θα υφίσταται τις συνέπειες της κλιματικής κρίσης σε ολοένα και πιο έντονο βαθμό.
Πώς θα γίνει αυτό; Με μεταρρυθμίσεις. Μεγάλες, κρίσιμες, τολμηρές μεταρρυθμίσεις που εκκρεμούν διαχρονικά σε κομβικούς τομείς όπως η δικαιοσύνη, η δημόσια διοίκηση, η εκπαίδευση, η κοινωνική πολιτική, η υγεία, η χωροταξία, οι μεταφορές και οι υποδομές, μεταξύ άλλων. Θα μου πείτε, όλοι το ξέρουν αυτό. Αυτές οι μεταρρυθμίσεις έχουν όλα τα χαρακτηριστικά που είχαν όλες οι μεγάλες μεταρρυθμίσεις του παρελθόντος. Εχουν τη στήριξη μεγάλων κοινωνικών ομάδων και τις θέλει μεγάλο μέρος του πολιτικού προσωπικού. Αλλά αυτή τη φορά θα θέλαμε να μη συμβεί ό,τι έγινε στις προηγούμενες. Ας μην περιμένουμε πάλι 85 ή 50 χρόνια. Είμαστε, άλλωστε, ήδη στο «παρά πέντε» – αν θέλουμε να βγούμε από τον «προθάλαμο» σε μια εποχή ανάπτυξης και ευημερίας, πρέπει μέσα στη δεκαετία που διανύουμε να περάσουν όλες.