Η λέξη ρητορική σχετίζεται με τη λέξη ἐρώ, που είναι ο μέλλων του ρήματος λέγω. Εχει, δηλ., άμεση σχέση με τον λόγο, προφορικό ή γραπτό, και με την επίδραση που αυτός ο λόγος μπορεί να ασκήσει στους ανθρώπους. Αρα η ρητορική αποτελεί τη βάση της επικοινωνίας των ανθρώπων μέσω του λόγου. Και προφανώς, όποιος γνωρίζει να μεταδίδει στους άλλους τις ιδέες του και να είναι αξιόπιστος, αυτός έχει τη δύναμη να πείθει και να επιτυγχάνει στους σκοπούς του.
Ωστόσο, η ρητορική δεν είναι απλώς «πειθούς δημιουργός» με φραστικά σχήματα εντυπωσιασμού, όπως την είχαν φαντασθεί οι πρώτοι ρητοροδιδάσκαλοι. Είναι πολύ περισσότερο η επινόηση αποδείξεων, η ικανότητα δηλ., κατά τον Αριστοτέλη στο έργο του «Ρητορική» (1355 b 10), να εντοπίζει κανείς και να χρησιμοποιεί τα διαθέσιμα εκείνα αποδεικτικά μέσα, χάρη στα οποία μπορεί να θεωρηθεί κάτι ως πιθανό ή ευλογοφανές (αυτόθι, 1355 b 10). Και τέτοια αποδεικτικά μέσα, που εναπόκειται στον ρήτορα να τα διαμορφώσει, είναι κατά τον Αριστοτέλη τρία: Η ηθική προσωπικότητα του ρήτορα, η ικανότητά του να διεγείρει το πάθος στην ψυχή αυτών με τους οποίους επικοινωνεί και ακόμη, η λογική επιχειρηματολογία του. Ηθος, πάθος και λόγος είναι επομένως οι τρεις πυλώνες στους οποίους ένας καλός ρήτορας στηρίζει την πειθώ του (αυτόθι, 1356 a 1 επ.).
Τους πυλώνες αυτούς συμπλήρωσαν αργότερα οι Ρωμαίοι και κυρίως ο Κικέρων, ο οποίος στο βασικό του έργο «De Oratore» προσέδωσε έμφαση και στο θέμα της παρουσίασης ενός λόγου. Υπογράμμισε ιδίως (Ι.128), ότι ο τέλειος ρήτορας πρέπει να διαθέτει –πέραν της οξύνοιας και της λογικής– και τρόπους ποιητικούς του εκφράζεσθαι, μνήμη δικηγόρων, φωνή τραγωδών και χειρονομίες των διασημότερων ηθοποιών (πρβλ. μτφρ. Γιώργου Κεντρωτή).
Δημιουργήθηκε έτσι, σταδιακά, ένα ολοκληρωμένο σύστημα ρητορικής τέχνης, που βρήκε την αποτύπωσή του, μεταξύ άλλων, στο κλασικό έργο «Ρητορική Αγωγή» του Ρωμαίου ρητοροδιδάσκαλου Κοϊντιλιανού (1ος αι. μ.Χ.).
H ρητορική απετέλεσε μια θεμελιώδη θεωρητική επιστήμη, που μαζί με τη γραμματική και τη διαλεκτική θεωρήθηκε ότι μπορούσαν να οδηγήσουν στην κατάκτηση της φιλοσοφίας ως υπέρτατης επιστήμης.
Με επιμέρους διακυμάνσεις, η διδασκαλία της ρητορικής δέσποσε σε όλη τη μετέπειτα περίοδο έως τα τέλη του 19ου αι. Τότε όμως περιέπεσε σε μαρασμό και εξαφανίσθηκε ως αυτόνομος κλάδος των ακαδημαϊκών σπουδών. Σε αυτό συνετέλεσε σειρά συγκυριών εκείνης της εποχής, ιδίως όμως η γενικότερη υποχώρηση των κλασικών σπουδών και η αντίστοιχη επικράτηση ενός έντονου θετικιστικού πνεύματος, μέσα στο πλαίσιο του οποίου δεν υπήρχε πλέον χώρος για το «πιθανό» ή το ευλογοφανές», αλλά μόνο για το αξιωματικά «αληθές», π.χ. της μαθηματικής επιστήμης.
Απόρροια αυτής της εξέλιξης υπήρξε και το ότι το περιεχόμενο της ρητορικής αποψιλώθηκε και έγινε αντικείμενο οικειοποίησης από άλλες, τότε αναπτυσσόμενες επιστήμες, όπως π.χ. η ψυχολογία, η γλωσσολογία, η σύνθεση του λόγου, η κοινωνιολογία, και πιο πρόσφατα η επιστήμη της επικοινωνίας, της διαφήμισης και των μέσων ενημέρωσης.
Το σκηνικό, όμως, αυτής της φθίνουσας πορείας για τη ρητορική αλλάζει άρδην μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οπότε συντελείται μια εντυπωσιακή επανεμφάνισή της στο προσκήνιο.
Κυρίως διαπιστώθηκε τότε ότι η ψυχολογία, η γλωσσολογία και οι άλλες συναφείς επιστήμες δεν μπορούν από μόνες τους να συμβάλλουν στη διατύπωση ενός πειστικού, στιβαρού λόγου, προφορικού ή γραπτού, εάν προηγουμένως δεν ενταχθούν σε μία οιονεί διεπιστημονική ρητορική κατά το μέρος που τους αναλογεί.
Συνακόλουθα, σημαντικά εγχειρίδια για τη ρητορική εκδόθηκαν, κυρίως στο εξωτερικό, από το 1949 και μετά, ενώ επιφανή πανεπιστήμια στις ΗΠΑ (π.χ. Harvard, New York, Boston) και στην Ευρώπη (π.χ. Τυβίγγη και Μαρβούργο Γερμανίας) έχουν εντάξει στο πρόγραμμά τους μαθήματα και σεμινάρια ρητορικής ή ορθού λόγου.
Αυτά στο εξωτερικό. Και το εύλογο ερώτημα: Μήπως θα άξιζε να αναληφθούν ανάλογες πρωτοβουλίες και στα πανεπιστήμια της χώρας μας;
* Ο καθηγητής Νέστωρ Κουράκης είναι τακτικό μέλος της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών. Το έργο του «Εισαγωγή στην Κλασική Ρητορική» μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδ. Hippasus.