O αιώνας μας εμφανίζει θεαματική μετάβαση από την εποχή που η μακροβιότητα ήταν προνόμιο λίγων, στην εποχή που αυτή αποτελεί το πεπρωμένο πολλών. Ωστόσο η αύξηση του ορίου ηλικίας έχει ως αποτέλεσμα να γίνουν οξύτερα τα προβλήματα που συνοδεύουν το γήρας. Ενα από αυτά είναι η έκπτωση των νοητικών λειτουργιών, η γνωστή σε όλους μας άνοια.
Τι σημαίνει άνοια
Κατ’ αρχάς πρέπει να διευκρινίσουμε ότι η πιθανή μικρή έκπτωση των νοητικών λειτουργιών του φυσιολογικού ηλικιωμένου ατόμου δεν έχει σχέση με την παθολογική κατάσταση που λέγεται άνοια. Ο χαρακτηρισμός αυτός πρέπει να δίνεται μόνο στις περιπτώσεις που η έκπτωση των νοητικών λειτουργιών προκαλεί σοβαρά προβλήματα στην αυτοεξυπηρέτηση και την επικοινωνία του ατόμου με το περιβάλλον.
Ασθένειες που προκαλούν άνοια
Η νόσος Alzheimer (Ν.Α.) είναι η συχνότερη μορφή άνοιας, αποτελώντας το αίτιο για τα δύο τρίτα περίπου των περιπτώσεων. Η αγγειακή άνοια και κάποιες άλλες σπανιότερες μορφές είναι υπεύθυνες για τις υπόλοιπες περιπτώσεις. Η ηλικία έναρξης της νόσου, αν και κυμαίνεται, συνήθως αφορά άτομα άνω των 60 ετών, ενώ το ποσοστό εμφάνισης της νόσου διπλασιάζεται κάθε πέντε έτη. Ενώ κατά το παρελθόν η Ν.Α. θεωρείτο απλή γήρανση του εγκεφάλου, σήμερα θεωρείται νόσος με συγκεκριμένες παθολογοανατομικές αλλοιώσεις. Αντίθετα, η αγγειακής αιτιολογίας άνοια μπορεί να χαρακτηρισθεί ως «φυσιολογική φθορά» και οφείλεται σε γήρανση ή απόφραξη των μικρών αγγείων του εγκεφάλου, που ως συνέπεια έχουν την καταστροφή της εγκεφαλικής ουσίας.
Συμπτώματα νόσου Alzheimer
Τα κυριότερα συμπτώματα της νόσου είναι: απώλεια μνήμης και προσανατολισμού στον χώρο και τον χρόνο, διαταραχές του λόγου, μειωμένη λειτουργικότητα, κατάθλιψη και ενδεχομένως ψυχωτικά συμπτώματα. Τα συμπτώματα είναι δυνατόν να μεταβληθούν ανάλογα με το στάδιο της νόσου ως εξής:
• Μνήμη και προσανατολισμός. Πρώιμο στάδιο: ο ασθενής ξεχνάει τα πρόσφατα γεγονότα, ονόματα και ραντεβού, επαναλαμβάνει τηλεφωνήματα στους οικείους του και φτιάχνει καταλόγους. Μέσο στάδιο: ξεχνάει πρόσωπα, είναι ανίκανος να χρησιμοποιήσει καταλόγους και αδυνατεί να τηρήσει οποιοδήποτε ραντεβού. Οψιμο στάδιο: ζει στο παρελθόν και συγχέει τα πρόσωπα της οικογένειάς του. Οι διαταραχές προσανατολισμού εμφανίζουν επίσης σταδιακή επιδείνωση.
• Διαταραχές του λόγου. Πρώιμο στάδιο: εμφανίζει περιστασιακή δυσκολία εξεύρεσης λέξεων, όχι τόσο καλή άρθρωση και ελαττωμένη ευφράδεια. Μέσο στάδιο: δυσκολεύεται να βρει τις κατάλληλες λέξεις σε συνήθεις συζητήσεις, εμφανίζει τάση για επαναλήψεις και παρανοήσεις, και δυσκολεύεται να παρακολουθήσει πολύπλοκες συζητήσεις. Οψιμο στάδιο: ο λόγος είναι ασυνάρτητος έως πλήρως ακατανόητος.
• Μειωμένη λειτουργικότητα. Πρώιμο στάδιο: η εμφάνισή του είναι λιγότερο προσεγμένη, αποφεύγει σύνθετες εργασίες που κάποτε εκτελούσε με ευκολία, εμφανίζει μειωμένη απόδοση στην ατομική υγιεινή, δυσκολεύεται με τους σύνθετους οικονομικούς χειρισμούς, έχει μειωμένη ικανότητα στην οδήγηση. Μέσο στάδιο: χρειάζεται καθοδήγηση για την ένδυση και την καθαριότητα, αδυνατεί να εκτελέσει εργασίες στο σπίτι, δυσκολεύεται με κάθε είδους οικονομικό χειρισμό (ψώνια κ.λπ.). Στη φάση αυτή απαγορεύεται η οδήγηση. Οψιμο στάδιο: αδυνατεί να ντυθεί και να πλυθεί μόνος του, όπως επίσης αδυνατεί να χειριστεί μαχαίρι και πιρούνι στο φαγητό (σε μερικές περιπτώσεις χειρίζεται μόνο κουτάλι).
Στο πρώιμο στάδιο ο ασθενής ξεχνάει τα πρόσφατα γεγονότα, ονόματα και ραντεβού, επαναλαμβάνει τηλεφωνήματα στους οικείους του και φτιάχνει καταλόγους.
• Κατάθλιψη. Η ήπια κατάθλιψη είναι συχνή κυρίως στα πρώιμα στάδια της νόσου.
• Ψυχωτικά συμπτώματα. Είναι δυνατόν να υπάρχουν διωκτικές ιδέες (φόβος ότι θα του κάνουν κακό, θα τον εκμεταλλευθούν οι συγγενείς ή θα γίνουν θύματα κλοπής) και σπανιότερα ψευδαισθήσεις. Τα συμπτώματα αυτά είναι δυνατόν να οδηγήσουν σε επιθετικότητα.
• Μεταβολές προσωπικότητας. Στα πρώτα στάδια της νόσου ο χαρακτήρας παραμένει αναλλοίωτος, αν και είναι εμφανής ο περιορισμός των ενδιαφερόντων και των δραστηριοτήτων. Ακολούθως υπάρχει ενίσχυση των ιδιαίτερων αρνητικών κυρίως στοιχείων της προσωπικότητας, τα οποία τον χαρακτήριζαν ως άτομο και γι’ αυτό θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο ασθενής γίνεται «η καρικατούρα του εαυτού του». Στα τελευταία στάδια της νόσου οι μεταβολές στον χαρακτήρα και στη συμπεριφορά είναι τόσο μεγάλες, ώστε οι συγγενείς των ασθενών συχνά αναφέρουν ότι το πρόσωπο που γνώρισαν και αγάπησαν δεν υπάρχει πια.
Διάκριση μεταξύνόσου Alzheimer και αγγειακής άνοιας
Τα συμπτώματα της αγγειακής άνοιας είναι παρόμοια με εκείνα της Ν.Α. Ωστόσο η Ν.Α. εξελίσσεται αργά και προοδευτικά χωρίς εμφανές αίτιο. Για τον λόγο αυτόν η διαπίστωση της παρουσίας άνοιας, από το συγγενικό περιβάλλον των ασθενών, γίνεται όταν η νόσος έχει φτάσει στο μέσο στάδιο και τα συμπτώματα είναι αρκετά εμφανή. Κάποια ψυχομετρικά τεστ θα μας γνωστοποιήσουν τον βαθμό έκπτωσης, ενώ η μαγνητική τομογραφία ενδεχομένως να συμβάλει στη διάγνωση. Αντίθετα, η αγγειακή άνοια εμφανίζει κλινική πορεία με αιφνίδια έναρξη και αιφνίδιες διακυμάνσεις, ενώ συνήθως προηγείται κάποιο παροδικό αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο και είναι δυνατόν να υπάρχουν χαρακτηριστικά ακτινολογικά ευρήματα, εστιακά νευρολογικά σημεία (αδυναμία, παράλυση κ.λπ.), διαταραχές βάδισης κ.λπ. Από το ιστορικό συχνά διαπιστώνεται σακχαρώδης διαβήτης, υπέρταση κ.ά.
Διάγνωση και θεραπεία
Για τις αγγειακού τύπου άνοιες η θεραπεία αφορά κυρίως την αντιμετώπιση των παραγόντων οι οποίοι επιτείνουν την εξέλιξη της νόσου, φροντίζοντας παράλληλα τη βελτίωση της φυσικής κατάστασης του ασθενούς (βάδισμα, ασκήσεις). Τα ψυχοπαθολογικά συμπτώματα τα οποία ενδεχομένως να υπάρχουν είναι δυνατόν να αντιμετωπιστούν φαρμακευτικά. Οσον αφορά τη Ν.Α., η φαρμακευτική αντιμετώπιση περιλαμβάνει φάρμακα τα οποία θεωρείται ότι επιβραδύνουν την εξέλιξη της νόσου, όταν χορηγηθούν στα αρχικά στάδια, ενώ παράλληλα είναι δυνατόν να αντιμετωπιστούν φαρμακευτικά η κατάθλιψη, οι παραληρηματικές ιδέες και γενικότερα η ανησυχία των ασθενών. Ειδικά για τη Ν.Α. η έρευνα σήμερα στρέφεται κυρίως σε θεραπείες πρόληψης και ελπίζουμε ότι σύντομα θα υπάρξουν θετικά αποτελέσματα.
Είναι ωστόσο τα πράγματα τόσο απαισιόδοξα για τους ηλικιωμένους; Σίγουρα όχι. Η φυσιολογική διεργασία της γήρανσης δεν είναι συνυφασμένη με την άνοια και ασφαλώς υπάρχουν και οι θετικές πλευρές της τρίτης ηλικίας: «Γηράσκω δ’ αεί πολλά διδασκόμενος».
* Ο δρ Αλέξανδρος Χαϊδεμένος είναι ψυχίατρος.