Η έκπληξη είναι αυθεντική: «Είναι δυνατόν να γίνεται πόλεμος στην Ευρώπη, στον 21ο αιώνα;». Ο πόλεμος, υπονοείται, είναι αρχαϊκή και, συνεπώς, ξεπερασμένη συνήθεια επίλυσης διακρατικών διαφορών. Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία διαλύει τις χαζοχαρούμενες αυταπάτες. Δεν μεταλλάχθηκε το ανθρώπινο είδος. «Πόλεμος πάντων μὲν πατήρ ἐστι, πάντων δὲ βασιλεύς». Ανέκαθεν ήταν, πάντα θα είναι. Μόνο ιδεοληπτικοί και ιδιοτελείς δεν το βλέπουν.
Αυτή η αίσθηση τραγικότητας μας προσγειώνει: εκτιμούμε τα καλά που έχουμε και γρηγορούμε για τυχόν απειλές. Δεν το καταφέρνουμε πάντα. Στον φιλελεύθερο δημοκρατικό τρόπο ζωής έχουμε την τάση να χαλαρώνουμε. Είναι λογικό. Το δημοκρατικό φαντασιακό δίνει προτεραιότητα στην ορθολογική συνεργασία, την έλλογη διευθέτηση των διαφορών, και το κράτος δικαίου. Δεν ζουν όλοι, όμως, όπως εμείς.
Το ιστορικά εξασκημένο μάτι βλέπει το νήμα που συνδέει τον Πούτιν με τον Στάλιν και Ρώσους αυτοκράτορες. Οι πολιτικές ανατροπές στην ταραχώδη ιστορία της Ρωσίας σκεπάζουν τη βαθύτερη νοο-τροπία που τη συνέχει ιστορικά: απολυταρχία, αίσθηση υπερδύναμης, εξαιρετισμός, καχυποψία έναντι της Δύσης. Ο Πούτιν ιδιόρρυθμα συγκεφαλαιώνει αυτά τα χαρακτηριστικά.
Ουδέποτε συμφιλιώθηκε με τη διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης. Θεωρεί τις πρώην σοβιετικές χώρες ζωτικό χώρο – «σφαίρα προνομιούχων συμφερόντων» τις αποκαλεί. Η κλιμάκωση των επιδιώξεών του ήταν ορατή – για όποιον κοιτούσε. Εισέβαλε στη Γεωργία, προσάρτησε την Κριμαία, ενθάρρυνε αποσχιστικά κινήματα στην Ανατολική Ουκρανία, συστηματικά επιδίδεται σε κυβερνοπόλεμο, εξολοθρεύει όποιον θεωρεί επικίνδυνο. Οι τελείες ήταν εκεί. Οι δυτικές ελίτ δεν θέλησαν να δουν τη γραμμή που τις ενώνει. Ισως ήταν υπερβολή να περιμένουμε στρατηγική διαύγεια από πολιτικούς σαν τον Σρέντερ και τον Φιγιόν, κατοπινούς έμμισθους υπαλλήλους κρατικών ρωσικών επιχειρήσεων.
Τι θόλωνε την κρίση των Δυτικών ηγετών; Ο,τι περίπου θόλωνε την κρίση του Τσάμπερλεϊν το 1938 – αφενός η εύλογη επιθυμία να αποφευχθεί η σύγκρουση (ψυχρή ή θερμή), αφετέρου η αφελής αισιοδοξία ότι ο αντίπαλος είναι ορθολογικός. Και οι δύο παραδοχές παράγουν τον κατευνασμό ως κυρίαρχη στρατηγική.
Ο κατευνασμός δεν συνιστά απλώς ηγετική επιλογή αλλά προκύπτει από συστημική πίεση. Οι ευημερούσες δημοκρατίες απεχθάνονται την ένταση και, φυσικά, τον πόλεμο, ιδιαίτερα σε μια αλληλένδετη παγκόσμια οικονομία· ρέπουν στον συμβιβασμό. Η λογική της έλλογης διαπραγμάτευσης που συνήθως τις χαρακτηρίζει, τις ωθεί να εκλαμβάνουν τους αντιπάλους ως ορθολογικούς.
Την κρίση των Δυτικών ηγετών θόλωνε η εύλογη επιθυμία να αποφευχθεί η σύγκρουση (ψυχρή ή θερμή) και η αφελής αισιοδοξία ότι ο αντίπαλος είναι ορθολογικός.
Οι δεσπότες, όμως, δεν είναι πάντα ορθολογικοί. Το υπόστρωμα του ψυχισμού τους είναι αθεράπευτα ναρκισσιστικό. Με τη δράση τους πασχίζουν να διορθώσουν τις ζημίες που βίωσαν στο παρελθόν. Αναπτύσσουν σύνδρομο μεγαλείου, ταυτίζοντας το εθνικό κλέος με τον προσωπικό αυτοθαυμασμό. Εχουν μάθει να μη συναντούν θεσμικά προσκόμματα· να ικανοποιούνται οι επιθυμίες τους. Τείνουν να χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα. Οπως μας θυμίζει ο Στίβεν Γκρήνμπλατ στο υπέροχο βιβλίο του «Τύραννος» (ΜΙΕΤ, 2021), τα απρόβλεπτα ξεσπάσματα και η συναισθηματική ανωριμότητα του Βασιλιά Ληρ, οξυμμένα από τη γήρανση, επιφέρουν την καταστροφή. Στα δεσποτικά καθεστώτα δεν υπάρχουν θεσμικά αντίβαρα· όλα περιστρέφονται γύρω από τον δεσπότη.
Για τον Πούτιν, η Ουκρανία δεν έπρεπε να υπάρχει. «Είναι αναπόσπαστο μέρος της ιστορίας, της κουλτούρας και του πνευματικού μας χώρου», είπε, αναγγέλλοντας παραληρηματικά την εισβολή. Οι εχθροί, η Δύση, «έχουν ένα μόνο στόχο: να αποτρέψουν την ανάπτυξη της Ρωσίας». Τα ίδια είχε πει το 2014 όταν προσάρτησε την Κριμαία – «υπάρχει συνεχής προσπάθεια να μας βάλουν στη γωνία». Το δεσποτικό μυαλό ρέπει στην παράνοια. Τον ιστορικό φόβο που εμπνέει η Ρωσία σε γειτονικές πρώην κομμουνιστικές χώρες πιστεύει ότι τον υποκινεί η Αμερική. Τις μεγαλειώδεις εξεγέρσεις στην Ουκρανία (2004 και 2014) θεωρεί ξενοκίνητες. Με την εισβολή ανατρέπει τον προσανατολισμό του ουκρανικού λαού προς την Ευρώπη και ό,τι αυτή συμβολίζει. Οι επιλογές ενός ανεξάρτητου έθνους πρέπει να τελούν υπό την έγκριση του αυτοδιορισμένου οικο-δεσπότη.
Ο δεσπότης εκλαμβάνει οτιδήποτε λιγότερο από ενθουσιώδη υπακοή ως απειλή. Ο Σαντάμ Χουσεΐν εκτελούσε αυτοπροσώπως τους «προδότες». Ο Πούτιν, όταν δεν τους φυλακίζει, τους εξευτελίζει δημοσίως. Τον κακόμοιρο επικεφαλής της ρωσικής κατασκοπείας τον έκανε, σαδιστικά, να τραυλίζει. Οπως στον «Βασιλιά Ληρ», δεν αρκεί να είσαι πιστός στον δεσπότη, αλλά να του λες αυτό που θέλει να ακούσει. Αυτή και μόνο η εικόνα του τραυλίζοντος αξιωματούχου, που συνεχώς αυτοδιορθώνεται μέχρι να βρει τα λόγια που θα ικανοποιήσουν το αφεντικό του, εικονογραφεί τη δεσποτική εγωπάθεια. Το 2014, η Μέρκελ είχε αναφέρει ότι «ζει σε άλλο κόσμο». Δυστυχώς κρατάει πυρηνικά.
Υστερόγραφο: Ισως λίγοι θυμούνται ότι αυτόν τον ηγέτη αναγόρευσε επίτιμο διδάκτορα το Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, το 2018, «για την προσφορά του στις ελληνορωσικές σχέσεις, τα γράμματα, τις τέχνες, την κοινωνία και τη δημοκρατία». Ετσι ακριβώς! Αν οι πρυτανικές αρχές διατηρούν το αίσθημα ντροπής ξέρουν τι πρέπει να κάνουν.
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.