Ο οικονομικός πόλεμος που ακολούθησε την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία έφερε στο προσκήνιο την εξάρτηση των δημοκρατικών χωρών της Δύσης από τους φυσικούς πόρους που υπάρχουν σε χώρες με αυταρχικά καθεστώτα.
Δεν είναι τυχαίο ότι οι περισσότερες χώρες με μεγάλα αποθέματα πετρελαίου και φυσικού αερίου έχουν ανελεύθερες κυβερνήσεις: Ρωσία, Σαουδική Αραβία, Ιράν, Βενεζουέλα. Οποιος φυσικός πόρος είναι ταυτόχρονα πολύτιμος και συγκεντρωμένος σε σημεία που μπορεί να τα ελέγξει μια κεντρική εξουσία είναι ιδανική βάση για αυταρχισμό. Στην αρχαιότητα και στον Μεσαίωνα η κατανομή του νερού προσδιόρισε σε μεγάλο βαθμό την πολιτική οργάνωση. Στην Ευρώπη οι σταθερές βροχές κατανεμημένες σε σχεδόν όλο το έτος επέτρεψαν στις τοπικές κοινότητες να καλλιεργούν χωρίς την άδεια κάποιου μεγάλου άρχοντα. Στην Κίνα το νερό για καλλιέργεια βρισκόταν μόνο στα μεγάλα ποτάμια, που τα έλεγχαν οι αυτοκράτορες με στρατό.
Ο καπιταλισμός και η βιομηχανία περιόρισαν την πολιτική σημασία του ελέγχου των φυσικών πόρων, καθώς η τεχνολογία και οι μεταφορές έδωσαν πολλές εναλλακτικές λύσεις, και δημιούργησαν πολύτιμα προϊόντα από φτηνές πρώτες ύλες. Εξαίρεση, όμως, είναι η ενέργεια που ακόμα και σήμερα στηρίζεται σε μια «αυτοκρατορική» κατανομή των πηγών της. Μέχρι να αλλάξει αυτό, οι δυτικές δημοκρατίες θα κινδυνεύουν από γεωπολιτικό εκβιασμό, και όχι μόνο από τη Ρωσία. Το μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη δεν συντάσσεται αυτόματα με τη Δύση σε τέτοια θέματα. Τα 40 κράτη που δεν υποστήριξαν την καταδίκη του Πούτιν στον ΟΗΕ έχουν πάνω από τον μισό πληθυσμό της Γης.
Η πρώτη αντίδραση των δημοκρατιών στη σημερινή κρίση είναι να αναζητήσουν εναλλακτικές πηγές φυσικού αερίου και πετρελαίου, γιατί αυτές μπορούν να βρεθούν σχετικά γρήγορα. Απαραίτητη κίνηση, αλλά ενέχει κινδύνους. Οι επενδύσεις που θα γίνουν γι’ αυτό θα ενισχύσουν το πλέγμα συμφερόντων που θα ζημιώνονται από τη μετέπειτα μετάβαση σε καθαρές πηγές ενέργειας, και έτσι η καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής θα γίνει πιο δύσκολη. Επιπλέον, δικτατορίες όπως το Ιράν και η Βενεζουέλα και ανελεύθερες δημοκρατίες όπως η Αίγυπτος θα αποκτήσουν αυξημένη γεωπολιτική ισχύ.
Ο μόνος δρόμος, μακροπρόθεσμα, για την προστασία και του περιβάλλοντος και της δημοκρατίας είναι η αποκεντρωμένη παραγωγή ενέργειας, κυρίως ή αποκλειστικά από ανανεώσιμες πηγές (ΑΠΕ), σε συνδυασμό με περισσότερη εξοικονόμηση. Η τεχνολογία υπάρχει (με μερική εξαίρεση στο ζήτημα της αποθήκευσης), τα εργοστάσια για την παραγωγή του εξοπλισμού είναι εύκολο να στηθούν, και το κόστος ανά κιλοβατώρα είναι πλέον χαμηλό. Τα εμπόδια είναι θεσμικά και πολιτικά.
Ο μόνος δρόμος για την προστασία και του περιβάλλοντος και της δημοκρατίας είναι η αποκεντρωμένη παραγωγή ενέργειας, κυρίως ή αποκλειστικά από ανανεώσιμες πηγές.
Ενα θεσμικό εμπόδιο είναι ο κεντρικός σχεδιασμός στα δίκτυα μεταφοράς και διανομής, που δυσχεραίνει την αυτοπαραγωγή και επιτόπια κατανάλωση σε κτίρια ή μικρές κοινότητες. Δεύτερο, η πολύ αργή διαδικασία χωροθέτησης και αδειοδότησης για ορισμένες εγκαταστάσεις όπως οι ανεμογεννήτριες στη θάλασσα.
Πολιτικό εμπόδιο είναι τα κατεστημένα συμφέροντα (επιχειρηματικά και συντεχνιακά) στις παλαιότερες μορφές παραγωγής. Σημαντική στη χώρα μας είναι και η μυωπική αντίδραση των τοπικών κοινωνιών σε κάθε νέα εγκατάσταση που αλλάζει το τοπίο έστω κι ελάχιστα, όπως οι ανεμογεννήτριες στα νησιά.
Αλλο πρόβλημα είναι ότι η αποθήκευση ενέργειας (απαραίτητο συμπλήρωμα των ΑΠΕ) εξαρτάται σήμερα από σπάνια ορυκτά, κυρίως νικέλιο, πράγμα που δημιουργεί νέους γεωπολιτικούς κινδύνους. Αλλά αυτό θα ξεπεραστεί σε μερικά χρόνια, με καινοτομίες που ήδη αναπτύσσονται, αν υπάρξει αρκετή χρηματοδότηση.
Η μετάβαση στην καθαρή ενέργεια έχει προχωρήσει αργά μέχρι σήμερα γιατί η κλιματική αλλαγή μοιάζει να μας αφορά όλους πολύ έμμεσα, και το κάθε κράτος έχει πιο άμεσα θέματα να αντιμετωπίσει. Η νέα γεωπολιτική απειλή είναι ευκαιρία να δημιουργηθεί πολιτικό μέτωπο μέσα σε κάθε δημοκρατία υπέρ μιας γρήγορης μετάβασης. Οσοι δεν κινητοποιηθήκαμε για το περιβάλλον, ας ενεργήσουμε τουλάχιστο για τη δημοκρατία.
* Ο κ. Αρίστος Δοξιάδης είναι εταίρος στο κεφάλαιο επενδύσεων τεχνολογίας Big Pi.