Η εξήγηση των «ρεαλιστών» για τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία είναι απλή και, εκ πρώτης όψεως, εύλογη: ο Πούτιν αντέδρασε στρατιωτικά γιατί αισθάνθηκε ότι η Ρωσία «περικυκλώνεται» από το ΝΑΤΟ. Η παραδοχή είναι ότι οι υπερδυνάμεις προστατεύουν παντοιοτρόπως τα στρατηγικά συμφέροντά τους: όταν απειλούνται, επιτίθενται.
Οπως οι πλείστες μονο-αιτιακές εξηγήσεις, η συγκεκριμένη είναι υπερβολικά απλή για να είναι πλήρης. Αντιλαμβάνεται χονδροειδώς τις διακρατικές σχέσεις ως σκακιστικό παίγνιο. Τι παραλείπει; Τα περιθώρια επιλογής που διαθέτουν οι λήπτες αποφάσεων, τα οποία προσδιορίζονται από, μεταξύ άλλων, την κοσμοαντίληψη που υιοθετούν και τα πολιτικά – συμβολικά υλικά με τα οποία αυτή κατασκευάζεται. Ακόμα κι αν το ΝΑΤΟ δεν είχε «περικυκλώσει» τη Ρωσία, ο Πούτιν δεν θα έπαυε να είναι ο εθνικολαϊκιστής ηγέτης μιας κλεπτοκρατικής απολυταρχίας, με τυραννικό και αυτοκρατορικό παρελθόν. Τέτοιοι παίκτες είναι πάντα επικίνδυνοι για τους γείτονές τους.
Με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης, η ηγεμονεύουσα σε αυτή Ρωσία έχασε χώρο επιρροής μεγαλύτερο από την έκταση της σημερινής Ε.Ε., ενώ 25 εκατ. Ρώσοι –δυνητική πηγή αλυτρωτισμού– βρέθηκαν εκτός Ρωσίας. Η οικονομική καταστροφή ήταν τεράστια. Μια πρώην αυτοκρατορία και υπερδύναμη μεταβλήθηκε σε επαίτη. Ο Πούτιν ομολόγησε ότι το εθνικό τραύμα ήταν κολοσσιαίο.
Οι πρώιμες αναφορές του σε «δημοκρατία» κ.λπ. αντιπροσώπευαν αναφομοίωτη αναπαραγωγή κυρίαρχων τότε –αρεστών στη Δύση– αντιλήψεων παρά ισχυρές πεποιθήσεις. Ο Πούτιν δεν ήταν κομμουνιστής, αλλά ούτε και δημοκράτης. Ανατράφηκε σε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς, με κυρίαρχη την αυθαίρετη κρατική βία. Σε παλαιά συνέντευξή του περιέγραψε τον εαυτό του στο σχολείο ως «νταή» – δυναμικό, απρόβλεπτο, εκφοβιστικό.
Τα βιώματά του, υπό ιδιοτελή επεξεργασία σε ένα διαδραστικά διαμορφούμενο πολιτικό περιβάλλον, διαμόρφωσαν την κοσμοαντίληψή του. Θαυμάζει τα επιτεύγματα του Στάλιν. Θεωρεί τη ρωσική ψυχή ικανή για «θυσίες» ενώ τη δυτική «παρακμιακή», και τον φιλελευθερισμό –την κυρίαρχη δυτική κοσμοαντίληψη– «απαρχαιωμένο» και ιδεολογικό προκάλυμμα δυτικών επιδιώξεων ισχύος. Πιστεύει στον ρωσικό εξαιρετισμό, με βασικό στοιχείο την ιδεολογικοποιημένη (: εθνοφυλετική) Ορθοδοξία.
Ως πράκτορας της KGB διαμόρφωσε συνωμοτικό και απατηλό χαρακτήρα. Αργότερα, ως αντιδήμαρχος της Αγίας Πετρούπολης, ασκήθηκε στην αυταρχική διακυβέρνηση, στις δολοπλοκίες και στη διαφθορά. Είναι επικεφαλής μιας χώρας δίχως δημοκρατική παράδοση, χωρίς ανεξάρτητα θεσμικά αντίβαρα, με ένα ιστορικά απολυταρχικό κράτος. Εχει επανειλημμένα τονίσει την αναγκαιότητα ισχυρού κράτους, το οποίο, στα ρωσικά συμφραζόμενα, παραπέμπει στη ρήση του Στάλιν «Οι Ρώσοι χρειάζονται έναν τσάρο». Θεωρεί ότι οι διεθνιστές μπολσεβίκοι διέκοψαν την παράδοση του ρωσικού imperium. Θέλει να την αναβιώσει.
Ως σύγχρονος τσάρος που δεν υπόκειται σε δημοκρατική λογο- δοσία, ταυτίζει την προ- σωπική του ισχύ με το εθνικό συμφέρον.
Η εξουσία δεν μπορεί να ασκηθεί χωρίς ιδεολογική νομιμοποίηση: η εθνοκρατική αυτοσυντήρηση προϋποθέτει την οικοδόμηση κοσμοαντίληψης – συνεκτικής εικόνας για τον προσανατολισμό στον κόσμο. Καθότι ο Πούτιν δεν διαθέτει πολιτική ιδεολογία, η κοσμοαντίληψή του είναι ένα συμπίλημα ψηφίδων από την εθνοφυλετική Ορθοδοξία των Ρομανόφ, τη ρωσική μυθολογία για τη γένεση του ρωσικού έθνους, την αυταρχική παράδοση του ρωσικού κράτους και τη σταλινική τυραννία. Ως σύγχρονος τσάρος που δεν υπόκειται σε δημοκρατική λογοδοσία ταυτίζει την προσωπική του ισχύ με το εθνικό συμφέρον, και το εθνικό συμφέρον με ιμπεριαλιστικές αξιώσεις ισχύος.
Παραμερίζει την κληρονομιά του μπολσεβικικού διεθνισμού και ανακατασκευάζει εθνικιστικά τη ρωσική ιστορία, αρνούμενος την ύπαρξη της Ουκρανίας ως έθνους. Ρώσοι και Ουκρανοί είναι «ένας λαός», αποφάνθηκε σε δοκίμιό του τον Ιούλιο 2021, στο οποίο ουσιαστικά περιέγραψε το σκεπτικό της εισβολής. Η Ουκρανία «κατέχει ρωσική γη», σημείωσε. «Δεν είναι απλώς μια γειτονική χώρα. Είναι ένα αναπαλλοτρίωτο μέρος της ιστορίας, κουλτούρας και του πνευματικού μας χώρου», είπε, αναγγέλλοντας την εισβολή. Πολύ απλά, η Ουκρανία είναι ένα ιστορικό ατύχημα· δεν έπρεπε να υπάρχει.
Η κατασκευή της ιστορίας που εξαφανίζει τον Αλλο δεν είναι αρκετή. Πρέπει να συνοδευτεί και από την κατασκευή της απειλής, προκειμένου ο απειλητικός Αλλος να εξαλειφθεί. Η Ουκρανία αποτελεί εστία «αντιρωσικών ενεργειών», έγραψε ο Πούτιν. Η επιθυμία της για ένταξη στο ΝΑΤΟ ήταν μια πτυχή του ευρύτερου φιλοδυτικού ρεύματος που συνεπήρε τη χώρα από το 2004 και μετά. Η Πορτοκαλί Επανάσταση (2004) και η εξέγερση της πλατείας Ανεξαρτησίας (2014) διατράνωσαν τον φιλοδυτικό –φιλελεύθερο δημοκρατικό– προσανατολισμό της.
Η άλλη όψη του ιδεολογήματος του «ενός λαού» είναι ότι δημοκρατία σε ένα αδελφό έθνος ενδεχομένως εξαπλωνόταν και στην πουτινική Ρωσία. Ηδη η ρωσική αντιπολίτευση φούσκωνε. Ο κίνδυνος έπρεπε να αποτραπεί – η Ουκρανία να εξαλειφθεί. Η εισβολή στη Γεωργία (2008) και στην Κριμαία (2014), και η ανεξέλεγκτη δράση του στη Συρία, έδωσαν στον Πούτιν την εντύπωση ότι είναι ακατανίκητος. Ο «νταής» έμαθε να παίρνει αυτό που διεκδικεί. Η εισβολή στην Ουκρανία είναι η κίνηση ενός χθεσινού σχολικού τραμπούκου, μετέπειτα διεφθαρμένου γραφειοκράτη και σήμερα μεγαλομανούς δικτάτορα που προστατεύει τα καθεστωτικά συμφέροντά του. Ευτυχώς δεν θα του περάσει.
* Ο κ. Χαρίδημος κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.