Καθώς πληθαίνουν οι μαρτυρίες και οι ενδείξεις για διάπραξη εγκλημάτων πολέμου στο ουκρανικό έδαφος από τους Ρώσους εισβολείς, αρχίζουν να ανασύρονται από το φρικτό ντουλάπι της Ιστορίας ορολογίες όπως «ομαδικοί τάφοι», «γενοκτονία» και «αναγνώριση πτωμάτων». Είναι λέξεις που έχουν ταυτιστεί με τη ναζιστική φρίκη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και ξαναέγιναν επίκαιρες στην ευρωπαϊκή ήπειρο στη διάρκεια των γιουγκοσλαβικών πολέμων. Είκοσι πέντε χρόνια μετά τη σφαγή της Σρεμπρένιτσα η ευρωπαϊκή ήπειρος ζει ξανά στιγμές ντροπής.
Είχα την ευκαιρία να ζήσω για αρκετά χρόνια στην πρωτεύουσα της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, στο γραφικό Σεράγεβο, εκπροσωπώντας της Ευρωπαϊκή Ενωση και να παρακολουθήσω από κοντά τις προσπάθειες απόδοσης δικαιοσύνης για τα εγκλήματα πολέμου που είχαν διαπραχθεί. Η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας συνοδεύτηκε από ανθρώπινα δράματα, από σφαγές αμάχων και άλλα στυγερά εγκλήματα. Καμιά πλευρά των εμπολέμων δεν είναι άσπιλη εγκλημάτων και όλες οι πλευρές, ιδίως οι άμαχοι, πλήρωσαν βαρύ τίμημα. Ανάμεσα σε πολλές ιστορίες φρίκης αυτή που ξεχώρισε σαν σύμβολο της αποτρόπαιης βίας που στοχεύει τους αμάχους ήταν η σφαγή, που πολλοί χαρακτηρίζουν γενοκτονία, στη Σρεμπρένιτσα.
Δεν είναι μόνο ο αριθμός των 8.000 θυμάτων, δεν είναι μόνο η εν ψυχρώ απόφαση για την εξολόθρευσή τους που προκάλεσαν παγκόσμια αγανάκτηση. Είναι και το γεγονός ότι τα θύματα βρίσκονταν υπό την προστασία της διεθνούς κοινότητας σε ένα στρατόπεδο του ΟΗΕ υπό την εποπτεία εκατό Ολλανδών κυανόκρανων. Δεν θα προσπαθήσω να αναπαραγάγω τη συγκλονιστική ιστορία αυτού του μεγάλου εγκλήματος. Εχουν γραφεί πολλές αναλύσεις και περιγραφές των γεγονότων που οδήγησαν στη σφαγή.
Κάθε χρόνο στις 11 Ιουλίου συμμετείχα στο ετήσιο μνημόσυνο που γίνεται στο νεκροταφείο, στις παρυφές της μικρής πόλης. Συρρέουν χιλιάδες Βόσνιοι αλλά και πολλοί εκπρόσωποι της διεθνούς κοινότητας για να τιμήσουν τα θύματα αλλά και για να παραστούν στην ταφή όσων σορών έχουν ταυτοποιηθεί το τελευταίο δωδεκάμηνο.
Η μακάβρια διαδικασία ταυτοποίησης των υπολειμμάτων που ανακαλύπτονται κάθε χρόνο είτε σε ομαδικούς τάφους είτε διάσπαρτα στα γειτονικά δάση από όπου προσπάθησαν να διασωθούν τα άτυχα θύματα, γίνεται από τη Διεθνή Επιτροπή για Αγνοούμενους, την ICMP, International Commission on mis-sing persons. Η οργάνωση αυτή ξεκίνησε το 1996 με την παρότρυνση του προέδρου Κλίντον για να διευκολύνει την ταυτοποίηση των θυμάτων των γιουγκοσλαβικών πολέμων και την αναζήτηση των 40.000 αγνοουμένων. Κάθε αγνοούμενος και η αμφιβολία ως προς την τύχη του δημιουργούν δυσβάσταχτο άγχος και πόνο στους οικείους του. Η ICMP που ξεκίνησε σαν ένας μη κυβερνητικός οργανισμός, έχει σήμερα εξελιχθεί σε διεθνή οργανισμό και πρωτοστατεί στην εφαρμογή προηγμένων μεθόδων αναγνώρισης. Η μεγαλύτερη επιτυχία του ICMP είναι η αναγνώριση σχεδόν 7.000 από τους περισσότερους από 8.000 Βόσνιους μουσουλμάνους άνδρες και αγόρια που έχασαν τη ζωή τους κατά το δεκαήμερο μετά την κατάληψη της Σρεμπρένιτσα από τις σερβικές δυνάμεις της Βοσνίας στις 11 Ιουλίου 1995, κατά τους τελευταίους μήνες της εμφύλιας σύγκρουσης στη Βοσνία.
Σε μια προσπάθεια να αποκρύψουν το μέγεθος του εγκλήματος όταν συνειδητοποίησαν ότι η διεθνής κοινότητα θα αναζητήσει ευθύνες, τα σερβικά στρατεύματα έσπευσαν στους τόπους δολοφονίας και με μπουλντόζες και φορτηγά μετέφεραν τα πτώματα των θυμάτων σε άλλες τοποθεσίες. Καθώς τα μηχανήματα όργωναν τα πτώματα, τα διέλυαν, αφήνοντας θραύσματα του ίδιου ατόμου διάσπαρτα σε διάφορους μαζικούς τάφους, δημιουργώντας αυτό που κάποτε περιγράφηκε ως το «μεγαλύτερο εγκληματολογικό παζλ» στον κόσμο.
Πριν από την εμπειρία της Βοσνίας η δυνατότητα να βρεθεί το προφίλ DNA από τα υπολείμματα ενός θύματος έφτανε το 40%-50%. Σήμερα, χάρις στις μεθόδους που έχει αναπτύξει η ICMP, το ποσοστό φτάνει το 97%-98%. Η τεχνογνωσία που αποκτήθηκε στη Σρεμπρένιτσα χρησιμοποιήθηκε και σε άλλες περιπτώσεις, όπως για την ταυτοποίηση πολλών θυμάτων που προκάλεσε το τσουνάμι του 2004. Στη Βοσνία χάρις στη νέα μέθοδο ταυτοποιήθηκαν ακόμα και θύματα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Η διάλυση της Γιου- γκοσλαβίας συνοδεύ- τηκε από ανθρώπινα δράματα, από σφαγές αμάχων και άλλα στυγερά εγκλήματα.
Δεν θα ξεχάσω τις επισκέψεις μου στις εγκαταστάσεις της ICMP που βρίσκονται στην πόλη Τούζλα, εκατό χιλιόμετρα από τη Σρεμπρένιτσα. Είναι ένα συγκρότημα κτιρίων που μοιάζει σαν μεγάλη αγροτική αποθήκη ή σαν βουστάσιο. Η πρώτη αίσθηση όταν μπαίνεις στο κτίριο είναι ένα κύμα ψυχρού αέρα, σαν να βρίσκεσαι σε ένα τεράστιο ψυγείο, και μια έντονη μυρωδιά θανάτου.
Σε τσιμεντένιες θήκες στους τοίχους του κτιρίου βρίσκονται εκατοντάδες ειδικοί σάκοι με τα πτώματα ή με κομμάτια πτωμάτων. Στο δεξί μέρος της αποθήκης βρίσκονται τα πτώματα που δεν έχουν ακόμα ταυτοποιηθεί με έναν αριθμό γραμμένο στην κορυφή του σάκου. Στο αριστερό μέρος τα πτώματα που έχουν ήδη ταυτοποιηθεί με γραμμένο το όνομα του θύματος. Θα ενταφιασθούν την επόμενη 11η Ιουλίου. Το νεκροταφείο φιλοξενεί ήδη 6.000 τάφους και κάθε χρόνο προστίθενται νέοι. To 2021, 26 χρόνια μετά τη σφαγή, στη μακάβρια τελετή της 11ης Ιουλίου ενταφιάστηκαν 19 θύματα, μεταξύ άλλων και ένας νέος που δολοφονήθηκε στα 16 του χρόνια. Αν ζούσε την ημέρα του ενταφιασμού του θα ήταν 41 χρόνων.
Ψυχή της Διεθνούς Επιτροπής για τους Αγνοούμενους, ICMP, τα τελευταία 25 χρόνια είναι μια αξιόλογη δυναμική γυναίκα, η Kathryne Bomberger, που κατόρθωσε όχι μόνο να προωθήσει την τεχνική ικανότητα αναγνώρισης αγνοουμένων αλλά και να διαφυλάξει την αξιοπιστία και την πολιτική ουδετερότητα του οργανισμού.
Κανείς δεν μπορεί σήμερα να προβλέψει πώς θα εξελιχθεί η πολεμική σύγκρουση στην Ουκρανία και αν θα υπάρξουν μαζικές παραβιάσεις των ανθρωπιστικών κανόνων και συστηματική τέλεση εγκλημάτων πολέμου. Τα μέχρι στιγμής δείγματα είναι εξαιρετικά ανησυχητικά και ενδεχομένως να γίνουν ακόμα χειρότερα όταν θα γίνει εφικτή η πρόσβαση δημοσιογράφων σε όλες τις περιοχές των πολεμικών επιχειρήσεων.
Υπάρχουν σήμερα νέες βελτιωμένες τεχνικές διαλεύκανσης των εγκλημάτων από τις δορυφορικές φωτογραφίες μέχρι τις εξετάσεις DNA. Με τον τρόπο αυτό δυσχεραίνεται η προσπάθεια απόκρυψης των εγκλημάτων και παραπληροφόρησης της κοινής γνώμης. Υπάρχει επίσης ένα μόνιμο διεθνές δικαστήριο, το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο που εδρεύει στη Χάγη και άρχισε να λειτουργεί το 2003. Εκατόν είκοσι χώρες έχουν αναγνωρίσει τη δικαιοδοσία του και παρότι η Ρωσική Ομοσπονδία αποχώρησε το 2016 υπάρχει δυνατότητα παραπομπής και δικών της πολιτών εάν συλληφθούν σε κάποια χώρα που έχει προσχωρήσει. Δυστυχώς εκτός από τη Ρωσία και οι ΗΠΑ, η Κίνα και η Ινδία δεν το έχουν επίσημα αναγνωρίσει.
Η αποτυχία της διεθνούς κοινότητας να αποτρέψει το σημερινό ουκρανικό δράμα αποτελεί τεράστια ήττα και οπισθοχώρηση της προόδου που είχε επιτευχθεί στο σύστημα διεθνών σχέσεων μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Θα ήταν όμως απολύτως καταστροφικό αν κάποια στιγμή η διεθνής κοινότητα αποφάσιζε να «κάνει τα στραβά μάτια» για λόγους δήθεν ρεαλισμού. Η τιμωρία των εγκλημάτων πολέμου δεν γίνεται για εκδίκηση ούτε καν για λόγους πρόληψης της επανάληψης των εγκλημάτων. Η τιμωρία είναι απαραίτητη προϋπόθεση για τη συμφιλίωση που αργά ή γρήγορα πρέπει να επιτευχθεί ανάμεσα στον εγκληματία – εισβολέα και στα θύματά του.
* Ο κ. Δημήτρης Κούρκουλας διετέλεσε υφυπουργός Εξωτερικών και πρέσβης της Ε.Ε. στον Λίβανο, στη Βουλγαρία και στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη. Πρόσφατα κυκλοφόρησε το βιβλίο του «Μην πυροβολείτε την Ευρώπη».