Οι αρχαίοι Eλληνες φιλόσοφοι αποτελούν διαχρονικές πηγές έμπνευσης για την πρόοδο του ανθρώπινου πνεύματος. Σε πολλές περιπτώσεις, μάλιστα, η σύγχρονη επιστημονική έρευνα ανακαλύπτει δεδομένα που υποστηρίζουν φιλοσοφικές έννοιες, οι οποίες είχαν πρωτοδιατυπωθεί περισσότερο από δύο χιλιετίες πριν από την εποχή μας. Eνα τέτοιο παράδειγμα αποτελούν οι έννοιες της ομοιόστασης και του στρες. Η ομοιόσταση, ως ικανότητα ενός οργανισμού να διατηρεί σχετική ισορροπία των συνθηκών στο εσωτερικό του, και η στρεσογόνος επίδραση του περιβάλλοντος, ως παράγοντας που διαταράσσει αυτή την ισορροπία.
Ο Πυθαγόρας ήταν ο πρώτος φιλόσοφος που ονόμασε «αρμονία» τη δυναμική ισορροπία της φύσης και δίδαξε ότι στη φύση υπάρχουν δυνάμεις που τείνουν να διαταράξουν την ισορροπία και δυνάμεις που την επαναφέρουν. Ο μαθητής του, πυθαγόρειος ιατρός Αλκμαίων, έγραψε ότι και ο άνθρωπος, ως πολύπλοκο σύστημα, βρίσκεται σε αρμονική ισορροπία, την οποία ονόμασε «ισονομία», θεμελιώνοντας έτσι τις φιλοσοφικές βάσεις της ελληνικής ιατρικής. Αυτές οι απόψεις επηρέασαν αργότερα τον πατέρα της κλινικής ιατρικής Ιπποκράτη, που θεώρησε ότι υγεία είναι η αρμονική ισορροπία τεσσάρων χυμών και τεσσάρων ποιοτήτων στον ανθρώπινο οργανισμό, την οποία ονόμασε «ευκρασία», ενώ θεώρησε ότι η νόσος αποτελεί δυσαρμονία, που ονόμασε «δυσκρασία».
Ως γιος ιατρού, ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησε τη μέθοδο της παρατήρησης των ιατρών, μίλησε ξεκάθαρα για την ενότητα της ψυχής και του σώματος, θεμελίωσε την ηθική του στην ανθρώπινη βιολογία και έγινε ο πρώτος φιλόσοφος που μίλησε για την «ευδαιμονία» ως το υπέρτατο αγαθό και την τέλεια ενέργεια της ζωής ενός ενάρετου ανθρώπου. Ακολουθώντας τη μέθοδο της εμπειρικής παρατήρησης και τη βιολογική ηθική του Αριστοτέλη, ο φιλόσοφος Επίκουρος αντιλήφθηκε ότι η ευδαιμονία είναι η ευχάριστη κατάσταση ψυχοσωματικής ισορροπίας, την οποία ονόμασε «ευστάθεια» («το της σαρκός και ψυχής ευσταθές κατάστημα»). Ο Επίκουρος αναγνώρισε ότι μέσω της αντικειμενικής μελέτης της φύσης μπορεί ο κάθε άνθρωπος να διαφωτιστεί και να καταπολεμήσει τους ανυπόστατους φόβους του αγνώστου και των τρομακτικών μύθων. Θεώρησε τη φυσική φιλοσοφία θεραπεία της ψυχής που στοχεύει διά μέσου της φρόνησης και των άλλων αρετών στην ευδαιμονία, δηλαδή στην απονία του σώματος και την αταραξία της ψυχής. Επηρεασμένος από την ιπποκρατική, την αριστοτελική και την επικούρεια ηθική και φιλοσοφία, ο ιατρός Ασκληπιάδης ο Βιθυνός εισήγαγε τη φιλάνθρωπη προσέγγιση των ασθενών και περιέγραψε για πρώτη φορά τις νόσους ως παθολογικές καταστάσεις της μορφής και της ροής των «μορίων», προτείνοντας μια θεωρία προγονική της σύγχρονης μοριακής ιατρικής.
Στην ελληνιστική εποχή, εκτός από τους Επικούρειους, ακόμη δύο φιλοσοφικές σχολές συνέδεσαν την ψυχική ηρεμία με την ευδαιμονία. Οι Σκεπτικοί ισχυρίστηκαν ότι στην ψυχική αταραξία μπορούσε να οδηγήσει η επιδίωξη της άγνοιας, μέσω της συστηματικής άρνησης της βέβαιης γνώσης και της δογματικής γνώμης. Οι Στωικοί, αντίθετα, υποστήριξαν ότι η ευδαιμονία αποκτάται με τη συστηματική λογική επιδίωξη της αρετής και την αποδοχή της μοίρας ως τέλειου θεϊκού σχεδίου, με στόχους αφενός την αδιαφορία για οτιδήποτε στερείται ηθικής αξίας (ακόμα και την υγεία, επιβίωση, ομορφιά, οικογένεια, απόλαυση κ.λπ.) και αφετέρου την ψυχική «απάθεια», δηλαδή την καταπίεση των συναισθημάτων, τα οποία τα παρομοίασαν με «παράλογες σκέψεις». Και οι τρεις σχολές παρείχαν ψυχολογική και ψυχιατρική υποστήριξη στους οπαδούς τους, χρησιμοποιώντας μια μορφή γνωστικής, συναισθηματικής και συμπεριφοριστικής ψυχοθεραπείας όχι πολύ διαφορετικής από τη σημερινή.
Στη σύγχρονη εποχή, οι επι-στήμονες ανακάλυψαν ξανά τις έννοιες της εσωτερικής ισορροπίας του οργανισμού και των φυσικών και ψυχολογικών στρεσογόνων παραγόντων του περιβάλλοντος που τη διαταράσσουν. Τον 19ο αιώνα, ο Γάλλος φυσιολόγος Κλοντ Μπερνάρ έγραψε για τη «σταθερότητα του εσωτερικού περιβάλλοντος» του ανθρώπου, και στις αρχές του 20ού αιώνα, ο Αμερικανός φυσιολόγος Ουόλτερ Κάνον μίλησε για το στρες που διαταράσσει αυτή την εσωτερική ισορροπία, την οποία ονόμασε «ομοιόσταση», χρησιμοποιώντας μια σύνθετη ελληνική λέξη, περιγράφοντας στην ουσία ξανά μια γνώση που υπήρχε από την αρχαιότητα και που αποτελεί τη βάση της ελληνικής, και κατά συνέπεια της σύγχρονης δυτικής ιατρικής. Στα μέσα του 20ού αιώνα, ο Ουγγροκαναδός ενδοκρινολόγος Χανς Σέλιε περιέγραψε το «σύνδρομο του στρες» ή «σύνδρομο της γενικής προσαρμογής». Ο Σέλιε ήταν ο πρώτος που παρατήρησε ότι όλες οι νόσοι, ανεξαρτήτως της αιτίας τους, προκαλούν επιπλέον βλάβη στον οργανισμό μέσω αυτού του γενικού στρες. Σήμερα γνωρίζουμε ότι το χρόνιο στρες αποτελεί βασικό συστατικό σχεδόν όλων των χρόνιων μη μεταδιδόμενων νόσων που κατατρύχουν τη σύγχρονη ανθρωπότητα, όπως είναι το άγχος, η κατάθλιψη, η παχυσαρκία, το μεταβολικό σύνδρομο, η υπέρταση, οι δυσλιπιδαιμίες, ο σακχαρώδης διαβήτης τύπου 2 και ο καρκίνος. To χρόνιο στρες κατά βάσιν επιταχύνει τη γήρανση των ιστών και βραχύνει το προσδόκιμο της ζωής του ανθρώπου.
Οι έννοιες της ομοιόστασης και του στρες είχαν πρωτοδιατυπωθεί από αρχαίους Ελληνες φιλοσόφους.
Η πρωτοφανής πανδημία του κορωνοϊού και το συναρτώμενο με αυτήν παρατεταμένο ψυχολογικό στρες, το οποίο έχει βιώσει ολόκληρη η ανθρωπότητα από το 2020 έως σήμερα, δημιούργησε την ανάγκη καλύτερης θωράκισης της κοινωνίας σε καταστάσεις στρες. Αυτή η ανάγκη φαίνεται να είναι ιδιαίτερα σημαντική για τους Ελληνες, οι οποίοι αναδείχθηκαν τον Απρίλιο του 2019, κατά δήλωσή τους, ως το πιο στρεσαρισμένο έθνος του πλανήτη ανάμεσα σε 140 χώρες (έρευνα του ΟΗΕ), μεταξύ των οποίων και κάποιες χώρες με εμφύλιο πόλεμο (π.χ. Συρία και Λιβύη). Είναι εμφανές ότι το χρόνιο στρες των Ελλήνων βασίζεται κυρίως σε υποκειμενικές αντιλήψεις και όχι τόσο σε αντικειμενικές δυσκολίες, οι οποίες βέβαια αναμφισβήτητα υπάρχουν. Πιθανόν οι Ελληνες δεν γνωρίζουν πώς να διαχειρίζονται το στρες της καθημερινότητας και να απολαμβάνουν καλύτερα τη ζωή τους.
Για τους παραπάνω λόγους δημιουργήσαμε το πρόγραμμα «Φιλοσοφική Διαχείριση του Στρες», συνεργατικά με το Εργαστήριο Εφαρμοσμένης Φιλοσοφίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, και με τη χρηματοδότηση της Περιφέρειας Αττικής. Το πρόγραμμα αυτό περιλαμβάνει μια ταχύρρυθμη (μηνιαία), καινοτόμο, επιμορφωτική διαδικασία που συνδυάζει τη σύγχρονη επιστημονική γνώση και τη συμβατική με αυτή ελληνική φιλοσοφική παράδοση (την επικούρεια κυρίως), με μια γνωστική, συναισθηματική, και συμπεριφοριστική ψυχοθεραπευτική προσέγγιση. Αλλωστε και ο ιδρυτής της γνωστικής, συναισθηματικής και συμπεριφοριστικής ψυχοθεραπείας, Αμερικανός ψυχολόγος Αλμπερτ Ελις, παραδέχθηκε σε πολλά κείμενά του ότι η προσέγγισή του έχει τις ρίζες της στην επικούρεια και τη στωική φιλοσοφία, ενώ ο Βρετανός ψυχολόγος Ντόναλντ Ρόμπερτσον πρόσφατα δημοσίευσε δύο βιβλία επί τούτω. Σημειωτέον είναι ότι η ως άνω θεραπευτική προσέγγιση είναι η πλέον διαδεδομένη και αποτελεσματική ψυχοθεραπεία που εφαρμόζεται σήμερα από επαγγελματίες ψυχικής υγείας σε όλο τον κόσμο.
Το πρόγραμμα «Φιλοσοφική Διαχείριση του Στρες» σχεδιάστηκε με στοιχεία πραγματισμού (επιστημολογικά) και ανθρωπισμού (ηθικά), ώστε να απευθύνεται πρακτικά για την ωφέλεια και την ψυχική υγεία του κάθε ανθρώπου, ανεξαρτήτως ηλικίας, φύλου και μορφωτικού επιπέδου. Το πρόγραμμα εφαρμόστηκε πιλοτικά σε δεκάδες στελέχη των κοινωνικών δομών του επιχειρησιακού προγράμματος «Αττική 2014-2020» με ιδιαίτερη επιτυχία, όπως φάνηκε από το στατιστικά σημαντικό ποσοστό των εκπαιδευομένων που έμαθε να διαχειρίζεται το αντιλαμβανόμενο υποκειμενικό στρες. Αυτό ελέγχθηκε με ανώνυμα ερωτηματολόγια πριν και μετά την εκπαιδευτική διαδικασία. Η περιγραφή και τα αποτελέσματα του προγράμματος είναι υπό δημοσίευση σε διεθνές περιοδικό με κριτές. Το πρωτοποριακό και μάλλον μοναδικό στο είδος του πρόγραμμα συνδυάζει αρμονικά την αρχαία παράδοση της επικούρειας ψυχοθεραπείας με στόχο την «ευστάθεια», που συμβαδίζει με τη σύγχρονη γνώση των νευροεπιστημών, για την επίτευξη της ομοιόστασης και της ψυχοσωματικής ανθεκτικότητας στο αντιλαμβανόμενο στρες.
* Ο κ. Γεώργιος Π. Χρούσος είναι ομότιμος καθηγητής Παιδιατρικής και Ενδοκρινολογίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
** Ο κ. Χρήστος Γιαπιτζάκης είναι αναπληρωτής καθηγητής Γενετικής στην Ιατρική Σχολή του ΕΚΠΑ.