Η διεθνής συζήτηση για την απαράδεκτη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία ξεκίνησε από τα ερωτήματα ποια είναι τα αίτια της εισβολής και αν ο Πούτιν είχε κάποιον παραδεκτό λόγο να την εξαπολύσει. Σήμερα, πλέον, περιστρέφεται στο πώς θα τελειώσει ο πόλεμος και πώς η Δύση μπορεί να αντιμετωπίσει τον εισβολέα.
Ειδικά στη Γερμανία, συμβολική ημερομηνία της αλλαγής συζήτησης ήταν η 29η Απριλίου 2022. Την ημέρα εκείνη, η φεμινιστική γερμανική ιστοσελίδα Emma δημοσίευσε ανοικτή επιστολή 26 Γερμανών διανοουμένων προς τον καγκελάριο Σολτς, με την οποία εκείνοι τον καλούσαν να μην προχωρήσει στην αποστολή βαρέων όπλων στην κυβέρνηση Ζελένσκι. Την επιστολή υπέγραφαν, μεταξύ άλλων, η εμβληματική εκδότρια Αλις Σβάρτσερ, ο σκηνοθέτης Αλεξάντερ Κλούγκε, ο συγγραφέας Μάρτιν Βάλζερ και ο καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης Βόλφγκανγκ Μέρκελ. Την ίδια ακριβώς ημέρα, ο Γιούργκεν Χάμπερμας δημοσίευσε στην εφημερίδα Süddeutsche Zeitung άρθρο για το πώς οι Γερμανοί θα έπρεπε να αντιδράσουν στην εισβολή. Λόγω των μαιάνδρων των γερμανορωσικών σχέσεων, από την εποχή του Βίλι Μπράντ έως την εποχή της Αγκελα Μέρκελ, αυτή είναι μια φορτισμένη εσωτερική γερμανική διαμάχη. Θέτει όμως γενικότερα ζητήματα.
Οι 26 συγγραφείς της επιστολής καταδικάζουν μεν τη ρωσική επιθετικότητα, αλλά ισχυρίζονται ότι τυχόν κλιμάκωση και μετατροπή της εισβολής σε γενικευμένο πυρηνικό πόλεμο δεν θα οφείλεται μόνο στον Πούτιν. Θα οφείλεται και σε αυτούς που, εθελοτυφλώντας, προσέφεραν στον Πούτιν τα κίνητρα να εισβάλει. Για τους 26, προέχουν δύο προτεραιότητες: να μην εμπλακεί η Γερμανία περαιτέρω στον πόλεμο και να παύσουν οι εχθροπραξίες, γιατί ήδη η εισβολή έχει προκαλέσει ανυπόφορες καταστροφές και θύματα μεταξύ των Ουκρανών αμάχων. Γι’ αυτό, ζητούν από τον καγκελάριο να εργαστεί για την εξεύρεση συμβιβασμού μεταξύ Ρώσων και Ουκρανών. Αρα, θα λέγαμε, εξεύρεση συμβιβασμού που να ικανοποιεί κυρίως τον επιτιθέμενο, ώστε να πάψει την επίθεσή του. Μήπως η άποψη αυτή εκφράζει έναν ρεαλιστικό πασιφισμό, δεδομένων της υπεροχής της Ρωσίας έναντι της Ουκρανίας και του κινδύνου κλιμάκωσης της εισβολής; Μάλλον είναι στενόμυαλος πασιφισμός, αφού αποδέχεται το εξής δίλημμα: ή ειρήνη με τους όρους του Πούτιν ή ανθρωπιστική καταστροφή στην Ουκρανία. Πάντως, αν τις θέσεις της επιστολής εξέφραζαν όχι διανοούμενοι, αλλά εκλεγμένοι πολιτικοί, τότε, τηρουμένων των αναλογιών, θα είχαμε παρότρυνση για ένα «νέο Μόναχο» (συμφωνία κατευνασμού του Χίτλερ και του Μουσολίνι από τους Τσάμπερλεν και Νταλαντιέ, Μόναχο, Σεπτέμβριος 1938).
Πώς όμως να είναι κανείς πασιφιστής όταν, την εβδομάδα που πέρασε, σύμφωνα με ρεπορτάζ, η μεν Ρωσία ίσως σχεδιάζει να επεκταθεί στην ανατολική Μολδαβία (Υπερδνειστερία), η δε πιστότερη σύμμαχος της Ρωσίας, Λευκορωσία, συγκεντρώνει στρατό στα σύνορά της με την Ουκρανία; Δεύτερον, γιατί το φάσμα επιλογών του αμυνόμενου και των υποστηρικτών του να περιορίζεται σε όποιο δίλημμα τους θέτει ο επιτιθέμενος; Το φάσμα μπορεί να είναι ευρύτερο και να περιλαμβάνει βαθμούς εμπλοκής με τον επιτιθέμενο, ώστε αυτός επίσης να αντιμετωπίσει διλήμματα, όπως το να εντείνει την επιθετικότητά του με μεγάλο κόστος ή να τη μετριάσει.
Αλλά αυτό θα απαιτούσε έναν επιτιθέμενο που δεν δρα οραματικά, αλλά υπολογιστικά. Αυτή είναι η διέξοδος που προσφέρει ο Χάμπερμας στο άρθρο του, αφού πρώτα δηλώσει ενοχλημένος από την ηθικολογική οπτική νεαρότερων Γερμανών ως προς την ουκρανική κρίση. Αυτοί αξιώνουν από την ομοσπονδιακή κυβέρνηση να παρέμβει δυναμικότερα υπέρ της Ουκρανίας, πράγμα που –κατά τον Χάμπερμας– είναι σφάλμα.
Γιατί, όπως ξέρουν οι πιο ηλικιωμένοι, που έζησαν τον Ψυχρό Πόλεμο, όταν ο απειλών διαθέτει πυρηνικά όπλα, τότε ο απειλούμενος δεν μπορεί ποτέ να νικήσει ολοσχερώς. Μπορεί μόνο να στριμώξει τον αντίπαλό του, έτσι ώστε και οι δύο να υποχωρήσουν σώζοντας τα προσχήματα, ένα βήμα πριν από τον γκρεμό της σύγκρουσης με πυρηνικά. Καθότι στον πυρηνικό πόλεμο δεν θα υπάρξουν νικητές και ηττημένοι· απλώς δεν θα υπάρχουν πια, ούτε οι μεν ούτε οι δε.
Oπως ξέρουν οι πιο ηλικιωμένοι, που έζησαν τον Ψυχρό Πόλεμο, όταν ο απειλών διαθέτει πυρηνικά όπλα, τότε ο απειλού- μενος δεν μπορεί ποτέ να νικήσει ολοσχερώς.
O Χάμπερμας μάς καλεί να σκεφτούμε ότι ο Πούτιν ξέρει να υπολογίζει τους κινδύνους κάθε επιλογής του. Γράφει στο άρθρο του ότι ο Πούτιν μάλλον είναι «υπολογιστής πρώην μυστικός πράκτορας» που έχει εκπαιδευτεί να ρισκάρει λελογισμένα, παρά ρομαντικός, «εκκεντρικός οραματιστής», που επιδιώκει την ανασύσταση της ρωσικής αυτοκρατορίας με οποιοδήποτε κόστος.
Γιατί όμως να μη δεχτούμε ότι ο Πούτιν είναι εξίσου και τα δύο; Σίγουρα είναι ένας υπολογιστής δικτάτορας. Πιθανότατα θεωρεί ότι, αφού η Δύση ανέχτηκε τη ρωσική προσάρτηση της Κριμαίας (2014), δεν θα τολμήσει να εντάξει την Ουκρανία στους δυτικούς οργανισμούς (ΝΑΤΟ, Ε.Ε.) Στη δική του λογική, οι δυτικοί δεν θα απέκρουαν, πάντως, τυχόν εγχείρημα της Ουκρανίας να διολισθήσει έξω από τη σφαίρα της ρωσικής επιρροής. Οπότε η Ουκρανία πρέπει τώρα να προσαρτηθεί ξανά στο άρμα της Ρωσίας, όπως συνέβαινε έως το 1991. Και αυτό, προτού ο εναγκαλισμός της Ουκρανίας με τη Δύση γίνει μη αναστρέψιμος.
Θα προσθέταμε ότι ο Πούτιν μπορεί ταυτόχρονα να είναι κάτι τρίτο, δηλαδή όχι μόνον οραματιστής και υπολογιστής, αλλά επίσης ένας επεκτατικός εθνικιστής, ο οποίος δρα ορθολογικά στο δικό του πλαίσιο σκέψης. Σχηματικά, το πλαίσιο αυτό θα είχε τρία μέρη: α) Η Ουκρανία δεν είναι ξεχωριστό έθνος από τη Ρωσία, β) οι δυτικοί υποδαυλίζουν τον ουκρανικό εθνικισμό που οι Ρώσοι θεωρούν ανερμάτιστο και γ) επείγει, με την «ειδική στρατιωτική επιχείρηση», αφενός μεν, να σωθούν οι ρωσόφωνοι της ανατολικής Ουκρανίας από την καταπίεση των Ουκρανών εθνικιστών, αφετέρου δε, ο απειλητικός για τη ρωσική ταυτότητα εθνικισμός του Κιέβου να σβήσει διά παντός.
Αν ισχύουν και τα τρία, ότι δηλαδή ο Πούτιν είναι ταυτόχρονα ρομαντικός οραματιστής, στυγνός υπολογιστής και επεκτατικός εθνικιστής, τότε η απάντηση των δυτικών δεν μπορεί να στριμωχτεί στα διλήμματα που εκείνος κάθε φορά θέτει, για παράδειγμα, το δίλημμα υποταγή τώρα ή πρόκληση πυρηνικής σύρραξης έπειτα από λίγο.
Θα μπορούσε να είναι μια πιο ευέλικτη απάντηση, έτσι ώστε το δίλημμα να μεταφερθεί από το θύμα στον θύτη. Ετσι ώστε ο υπολογιστής Πούτιν, εφόσον δεν περιστοιχίζεται μόνο από αυλοκόλακες και δεν ζει σε ένα παράλληλο σύμπαν ψευδών δεδομένων, να κυριαρχήσει πάνω στον τυχόν οραματιστή και εθνικιστή εαυτό του. Να συνυπολογίσει το αυξανόμενο οικονομικό κόστος της εισβολής και των δυτικών κυρώσεων, τις πιθανότητες απονομιμοποίησης του καθεστώτος του, όχι μόνο μεταξύ των Ρώσων πολιτών αλλά και μεταξύ των ολιγαρχών συμμάχων του, καθώς και τον κίνδυνο απώλειας της ανοχής που του έχει δείξει η Κίνα. Αν ο Πούτιν αποδειχθεί περισσότερο υπολογιστής παρά οραματιστής ή εθνικιστής, τότε ο Χάμπερμας θα βγει αληθινός. Και τα διλήμματα των πασιφιστών θα είναι μια ετεροχρονισμένη υποσημείωση του Απριλίου 2022 στη συμφωνία του Μονάχου του 1938.
* Ο κ. Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και κύριος ερευνητής του ΕΛΙΑΜΕΠ.