Περιδιαβάζοντας το μεσαιωνικό τμήμα της Βαρκελώνης, το γνωστό και συνάμα σκοτεινό Barri Gotic, θα βρεθείτε εμπρός σε μία από τις πολλές γοητευτικές, μικρές πλατείες της γειτονιάς την Placa de Sant Felip Neri. Οι τοίχοι των παλαιών κτιρίων της πλατείας είναι διάσπαρτοι από τρύπες από βομβαρδισμό των ναζί το 1938 κατά τη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου, ενώ το 1939 ο τοίχος της εκκλησίας που φέρει το όνομα του Αγίου που έχει δώσει το όνομά του και στην πλατεία χρησιμοποιήθηκε ως χώρος εκτέλεσης αντιφρονούντων όταν η Βαρκελώνη έπεσε στα χέρια των Φρανκιστών. Η πλατεία φέρει τα σημάδια μιας από τις σκοτεινότερες περιόδους της πόλης, αλλά κανείς δεν θα τη μεταμόρφωνε σε υπαίθριο πάρκινγκ για τα χιλιάδες Ι.Χ. που κατακλύζουν την πρωτεύουσα της Καταλωνίας.
Οι πόλεις έχουν μνήμη. Αναπνέουν το παρελθόν τους και το προσφέρουν ως γνώση στους πολίτες τους για να συνεχίσουν αυτοί δημιουργικά την αστική εξέλιξη που οφείλει να βασίζεται κυρίως στο συλλογικό ευ ζην. Αυτή η αλυσιδωτή διαδικασία λαμβάνει χώρα στις πόλεις αυτές ανά τον κόσμο που επιθυμούν τόσο να επιβληθούν στη φθορά των καιρών αλλά και να προσφέρουν στους πολίτες τους την ποιότητα ζωής που ο κάθε ένας μας απαιτεί και αξίζει.
Στα καθ’ ημάς, η Θεσσαλονίκη έχει διανύσει έναν εντυπωσιακό ιστορικό χρόνο, με τις γραμμές ανάπτυξής της να ξεκινούν το 316 π.Χ. με ιδρυτή τον στρατηγό Κάσσανδρο, που έδωσε το όνομα της συζύγου του και ετεροθαλούς αδελφής του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην πόλη. Είναι ίσως η μοναδική πόλη της Ν.Α. Ευρώπης όπου το ελληνικό, το αρμενικό, το οθωμανικό και το εβραϊκό στοιχείο ήταν τόσο έντονα αλληλοεξαρτώμενα στην καθημερινότητά τους, ώστε η αστική κουλτούρα της να μεταβληθεί σε έναν πολύχρωμο καμβά διαφορετικών τάσεων και προσεγγίσεων, προσδίδοντας την αίγλη του κοσμοπολιτισμού στους πολίτες της και της κομβικής πόλης στην ίδια. Αυτός ο κοσμοπολιτισμός άλλωστε είναι ακόμη και σήμερα διακριτός στην πόλη που επιδιώκει να βρει χώρο ανάμεσα σε βρώμικα πεζοδρόμια, κακοσυντηρημένους δρόμους και άναρχα δομημένες συνοικίες.
Η Θεσσαλονίκη είναι η πόλη των πολυαισθητικών αντιθέσεων. Της μεσογειακής αίγλης μέσω της μεγάλης αγκαλιάς του Θερμαϊκού, της βαλκανικής μοναδικότητας μέσω των ορεινών μονοπατιών που ξεκινούν από τα ανατολικά προάστιά της και ξετυλίγονται προς τη μακεδονική ενδοχώρα, της βυζαντινής μεγαλοπρέπειας, της κωνσταντινουπολίτικης, της μικρασιατικής και της ποντιακής χαρμολύπης, των σκιών του αταβιστικού οθωμανικού παρελθόντος, αλλά και της εβραϊκής παρουσίας που στολίζεται με τα φωτεινά χρώματα των Σεφαραδιτών που έφεραν μαζί τους από την Ιβηρική Χερσόνησο μέσω της γλώσσας, της κουζίνας, της μουσικής, των παραδόσεων και τα διατήρησαν σε πείσμα των καιρών και των πολιτικών διεργασιών, καθιστώντας τα ως σημεία αναφοράς στην πόλη μέχρι το βάρβαρο χτύπημα των ναζί που ακολούθησε τη γερμανική κατοχή.
Η δυναμική και πολύβουη εβραϊκή κοινότητα της πόλης ξεκληρίστηκε στα κρεματόρια της Κεντρικής Ευρώπης στην τελευταία φάση του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αφήνοντας την πόλη με ένα μεγάλο κενό που παρά τις πρωτοβουλίες του τέως δημάρχου της, Γιάννη Μπουτάρη, αλλά και άλλων θεσμών της Θεσσαλονίκης, όπως για παράδειγμα της Ισραηλιτικής Κοινότητας, του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, συγγραφέων, εικαστικών, του γερμανικού και του αμερικανικού προξενείου, δεν κλείνει. Κι αν θέλετε την άποψή μου, καλώς. Γιατί οι πόλεις οφείλουν να έχουν μνήμη και να επιτρέπουν στους πολίτες τους να αναστοχάζονται εν τω μέσω της χαοτικής καθημερινότητας και της βαριάς ευθύνης που φέρουν ως το παρόν μιας πόλης με τόσο έντονη ιστορική διαδρομή.
Προχωρώντας στις γειτονιές του κέντρου μπορείς να δεις την πολυποίκιλη πολιτισμική παρουσία των κατοίκων της πόλης να αγκαλιάζει την ιστορικότητά της. Αλλοτε σταματάς θετικά επηρεασμένος με το πόσο καλά συμπεριφέρθηκαν ο καιρός και οι άνθρωποι στα ιστορικά αυτά σημάδια, κι άλλοτε προσπαθείς να καταλάβεις αν η καταστροφή προέρχεται από άγνοια ή από αδιαφορία.
Πριν από τα Λαδάδικα και παράλληλα με τη Λεωφόρο Νίκης υπάρχει ένα από τα ιστορικότερα σημεία της πόλης, η πλατεία Ελευθερίας. Εκεί, το 1908 ξεκίνησαν οι διαδηλώσεις κατά του σουλτάνου υποκινούμενες από το Κίνημα των Νεότουρκων, ήταν το κέντρο των κοινωνικοπολιτικών εξελίξεων καθ’ όλη τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, ενώ τον Ιούλιο του 1942 η πλατεία Ελευθερίας μεταβλήθηκε στην πρώτη στάση του βωμού του μαρτυρίου και της θυσίας των Ελλήνων Εβραίων της πόλης.
Εδώ και χρόνια η πλατεία Ελευθερίας λειτουργεί ως υπαίθριο πάρκινγκ Ι.Χ., αλλοιώνοντας τον ιστορικά πυκνό αλλά και ηθικά βεβαρημένο, ως τόπο μαρτυρίου των Εβραίων Θεσσαλονικιών, χώρο. Είναι επιβεβλημένο η πλατεία να επιστραφεί στην κοινωνία της πόλης ως χώρος πρασίνου, κοινωνικών διαδράσεων και καταγραφής του μαρτυρίου της εβραϊκής κοινότητας. Η στάθμευση αυτοκινήτων δεν είναι δυνατόν να παραγκωνίζει τη συνειδησιακή αναμόχλευση της μνήμης ή την αναγκαιότητα της κοινωνικής διάδρασης, και όταν αυτό γίνεται δεν περιποιεί τιμή ούτε γι’ αυτόν που συνεχίζει την κατάσταση αυτή ούτε για την κοινωνία που ανέχεται κάτι τέτοιο.
* Ο κ. Σπύρος Ν. Λίτσας είναι καθηγητής Θεωρίας των Διεθνών Σχέσεων Πανεπιστημίου Μακεδονίας.