Θα σου άρεσε να σε παρακολουθούν και να υποκλέπτουν τις ιδιωτικές συνομιλίες σου ιδιώτες ή το κράτος; Κατ’ αρχήν θα λέγαμε όχι, γιατί είναι σαν να σου κλέβουν κάτι που είναι δικό σου: όχι τόσο κάποια υποτιθέμενα «μυστικά», αλλά κυρίως το δικαίωμα να αποφασίζεις εσύ τι θα μοιράζεσαι μόνο με τον εαυτό σου και τους φίλους σου και τι θα αποκαλύπτεις στους άλλους. Με τον εαυτό μας διατηρούμε μια προνομιακή σχέση και δεν τον εκθέτουμε άνευ ετέρου σε κοινή θέα. Αυτό σημαίνει εαυτός. Και οι άλλοι δεν μπορούν να έχουν την αξίωση να ξέρουν τα πάντα για εμάς. Γι’ αυτόν τον λόγο είναι προσβλητικό να ακουμπάει κάποιος τρίτος το αυτί του στον τοίχο με τα «μυστικά» των άλλων. Εκείνος που σε παρακολουθεί διαπράττει μάλιστα μία επιπλέον λαθροχειρία. Αποκτάει κατά κάποιον τρόπο το πάνω χέρι, ξέρει πράγματα για σένα που θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει για λογαριασμό του και ακόμη χειρότερα εις βάρος σου. Αυτό είναι άδικο. Σε κάποιες, ωστόσο, αυστηρά προδιαγεγραμμένα περιπτώσεις μπορεί το δικαίωμά σου να κάμπτεται απέναντι στην ανάγκη προστασίας των άλλων. Αλλά και έτσι ακόμη δεν πρέπει να υποτιμήσουμε τον κίνδυνο το αίτημα προστασίας να είναι απλώς αμαρτωλή πρόφαση, με αποτέλεσμα στο τέλος να μας ακούν όλους.
Φυσικά, θα μπορούσαμε να φανταστούμε μια χώρα όπου όλοι θα δικαιούντο να παρακολουθούν όλους. Μια χώρα που δεν θα πίστευε σε ηθικούς κώδικες που προστατεύουν την ιδιωτική μας ζωή. Παρακολουθήσεις και υποκλοπές δεν θα προσπόριζαν έτσι ένα άδικο πλεονέκτημα, γιατί όλα θα ήταν διάφανα. Κανείς δεν θα ένιωθε ότι τον κλέβουν, γιατί τίποτε δεν θα ήταν δικό του. Θα μας άρεσε να ζούμε σε μια τέτοια χώρα;
Σίγουρα η ελευθερία και η ευθύνη θα είχαν διαφορετικό χαρακτήρα. Ομως δεν ζούμε, ευτυχώς, σε τέτοια χώρα και η αλήθεια είναι ότι, παρά τις διαφορές από εποχή σε εποχή και από τόπο σε τόπο, όλοι αντιλαμβανόμαστε ότι ένα κομμάτι του εαυτού μας ανήκει κατ’ αποκλειστικότητα σε εμάς, όχι σε άλλους. Η Σωσάννα (ένα αγαπημένο θέμα στην ιστορία της τέχνης) έχει το δικαίωμα να παίρνει το λουτρό της μακριά από τα ακόλαστα βλέμματα των γερόντων – ακόμη και αν οι σύγχρονες αντιλήψεις περί επιχειρηματικότητας και η ψηφιακή τεχνολογία επιτρέπουν περίπου στον καθένα να διεισδύσει στον κήπο της.
Η εύλογη πολιτική διαμαρτυρία για παράνομες υποκλοπές θα πρέπει να αποφεύγει ανάλογο υπερβάλλοντα ζήλο με εκείνον που διακρίνει τις υπερβάσεις εξουσίας.
Αλλάζει κάτι αν τα μυστικά και οι παρακολουθήσεις αφορούν τους ίδιους τους αξιωματούχους της δημοκρατίας; Πρέπει κατ’ αρχήν να δεχτούμε ότι μια δημοκρατική πολιτεία οφείλει να βρίσκεται σε εγρήγορση για να αποτρέψει κινδύνους για τα άτομα και την ίδια. Γι’ αυτόν τον λόγο υπάρχουν μυστικές υπηρεσίες, και μια γενική εξαίρεση μιας κατηγορίας προσώπων από παρακολουθήσεις δεν θα ήταν φρόνιμη επιλογή. Ωστόσο, η δημοκρατία οφείλει και να αυτοπροστατεύεται από την αυθαιρεσία τόσο εις βάρος των πολιτών όσο και εις βάρος της ίδιας της δημοκρατικής και δικαιοκρατικής της συγκρότησης. Η απαξία εδώ δεν έγκειται τόσο στην προσβολή της ιδιωτικότητας όσο στην προσπόριση ενός είδους άνομου οφέλους μέσα από την απόκτηση ιδιαίτερης πληροφόρησης: την κατοχύρωση, δηλαδή, πολιτικού πλεονεκτήματος εκτός δημοκρατικών κανόνων. Για τον λόγο αυτόν οι πολιτικοί δικαιούνται, ως αξιωματούχοι της δημοκρατίας, κάποια ιδιαίτερη προστασία, όχι όμως εξαίρεση. Το αίτημα της «βελτιστοποίησης» των πληροφοριών που αντλεί το κράτος για την προστασία μας δεν μπορεί πάντως να ικανοποιηθεί ερήμην των θεμελιωδών αρχών της φιλελεύθερης πολιτείας. Συνεπώς η «αποτελεσματικότητα», ή, μάλλον, η «ουσιαστικότητα» του έργου των υπηρεσιών ως προς την εκπλήρωση του καθήκοντός τους έναντι των πολιτών αποτελεί ευθύνη της εκάστοτε κυβέρνησης και του πρωθυπουργού και ελέγχεται από τη Βουλή. Η εκτελεστική εξουσία κρίνεται εδώ τόσο για τις πράξεις της όσο και τις παραλείψεις της. Η εποπτεία και ο έλεγχος του σύννομου των αποφάσεων και της συμπεριφοράς των κρατικών υπηρεσιών ανήκει, ωστόσο, σε μια ανεξάρτητη αρχή και στη δικαστική εξουσία, όπως άλλωστε και προβλέπεται και από το Σύνταγμα. Θα ήταν ευχής έργον οι κρατικές υπηρεσίες να μπορούσαν να ελέγχονται απευθείας από τη Βουλή, αλλά νομίζω ότι η κομματική αντιπαράθεση θα επηρέαζε εντέλει αρνητικά τη λειτουργία τους. Πάντως, η εύλογη πολιτική διαμαρτυρία για παράνομες υποκλοπές θα πρέπει να αποφεύγει ανάλογο υπερβάλλοντα ζήλο με εκείνον που διακρίνει τις υπερβάσεις εξουσίας. Οδηγός θα πρέπει να είναι το Σύνταγμα, οι νόμοι και η ακεραιότητα της δημοκρατίας και όχι η ισχύς με αντιδημοκρατικά μέσα.
* Ο κ. Κωνσταντίνος Α. Παπαγεωργίου είναι καθηγητής της Φιλοσοφίας του Δικαίου στη Νομική Σχολή του ΕΚΠΑ.