Τι σημαίνει σήμερα να λες ότι είσαι Μικρασιάτης; Δεν είναι αστείο; Τι σημαίνει, εκατό χρόνια μετά, να λες ότι είσαι από οικογένεια «προσφυγική» – όταν ακόμη και οι παππούδες σου γεννήθηκαν εδώ; Τα δικά τους ήταν τα πρώτα βρεφικά κλάματα που αντήχησαν στα πνιγηρά ταβάνια των Προσφυγικών – στα σπίτια με τις στενές, ασβεστωμένες αυλές, που πάντα έσφυζαν από σειρές τενεκέδων, κατάφυτων με πολύχρωμα λουλούδια.
Η ταυτότητα αυτή στον ενεστώτα ορίζεται συνήθως ως κληρονομημένο τραύμα. Κάπου, κάποτε θα άκουσες για τη χαμένη Ατλαντίδα. Για την Εδέμ, απ’ όπου οι πρόγονοί σου διώχτηκαν για να υποστούν στον τόπο της φυγής τους νέες ταπεινώσεις. Για να υποφέρουν άγρια περιφρόνηση και ρατσισμό.
Ομως, ακόμη κι αυτό το αίσθημα της αδικίας δεν δικαιολογεί την επιβίωσή του, παρά μόνο ως μελόδραμα παραλυτικής αυτοθυματοποίησης. Στα δισέγγονα των προσφύγων η γονιδιακή μνήμη της συμφοράς δεν μπορεί παρά να έχει εξατμιστεί. Το τραύμα, αν διατηρείται, διατηρείται τεχνητά. Ως ιδεολόγημα.
Αρα; Γιατί; Γιατί η γλώσσα σου επιμένει ακόμη, μόνη της, να απαντάει ότι είσαι «πρόσφυγας»; Είναι επειδή έχεις αποστηθίσει αισθητηριακά –κυρίως οσφρητικά– τη μέθοδο σωστού τηγανίσματος της μελιτζάνας; Είναι επειδή έχεις υποστεί κήρυγμα για το πώς πρέπει να ανοίγει ψηλά τα χέρια του όποιος χορεύει – και να μην καμπουριάζει σαν τα κουτσαβάκια;
Και πάλι, όχι. Δεν είναι το φολκλόρ. Απ’ όλες τις ιστορίες πολεμικού τρόμου και ακραίας ένδειας που σου έχουν παραδοθεί, εκείνη που δικαιολογεί την αντοχή της προσφυγικής ταυτότητας είναι η ανάμνηση ότι τα πρώτα ένα δύο χρόνια εκείνοι οι κυνηγημένοι άνθρωποι είχαν τις αποσκευές τους έτοιμες. Κάθε νύχτα κοιμόντουσαν και κάθε πρωί ξυπνούσαν περιμένοντας ότι ήρθαν για να ξαναφύγουν. Πίστευαν ότι η μοίρα τους ήταν αναστρέψιμη.
Αυτό το βίωμα δεν διαιωνίστηκε ως αίσθημα εγκλωβισμού. Οι φορείς του δεν το παρέδωσαν σαν κλίση προς δυστυχία και δικαίωμα για μνησικακία. Το αντίθετο. Οπως οι συνήθειες της μητροπολιτικής αφθονίας μεταβολίστηκαν σε μια οικονομία λιτής ποικιλίας (τα πλούσια τραπεζώματα της Σμύρνης «μεταφράστηκαν» στην πολυφωνία του μικρού τραπεζιού, που οφείλει να γεμίσει με ένα γευστικό μπουκέτο, ακόμη κι αν το πλοκαμάκι του χταποδιού μπορεί να συμπληρωθεί με μια ελιά, ή λίγο τουρσί) έτσι και η έκπτωση: δεν μεταφράστηκε σε πεισιθάνατη παραίτηση, αλλά σε δίψα για ζωή και πείσμα για προκοπή.
Η ταυτότητα δεν επιζεί στην κουζίνα ή στην εθιμική αθυροστομία, στα ποδοσφαιρικά φρονήματα ή στη μουσική. Ολα αυτά μαζί περικλείουν τον πυρηνικό αντιδραστήρα της προσφυγικής κουλτούρας: τη διαρκή επίγνωση της προσωρινότητας και της ευθραυστότητας της ύπαρξης. Σήμερα εδώ, αύριο ποιος ξέρει; Τίποτε δεν είναι δεδομένο. Ούτε το χώμα που νομίζεις «χώμα σου». Σήμερα ζωντανοί. Κι αύριο; Πρέπει να έχεις πάντα έτοιμες τις αποσκευές σου. Πρέπει να διατελείς σε μια υπαρξιακή εγρήγορση για ξεριζωμό και ξαναριζωμό.
Γι’ αυτό στον κόσμο των προσφύγων έχουν τόσο μεγάλη σημασία οι λεπτομέρειες του υλικού πολιτισμού. Γιατί κάθε στιγμή φροντισμένου βίου μπορεί να προηγείται του χάους μιας καταστροφής. Αρα, καμιά στιγμή δεν επιτρέπεται να σπαταληθεί ανεόρταστη. Στα τσιπουράδικα της Νέας Ιωνίας Βόλου –με τους γαλαξίες των μικρών πιάτων πάνω στα μιας χρήσης τραπεζομάντιλα– ακόμη λένε «θα πιω ένα και θα φύγω». Σαν μάντρα: πιες, γιατί το μόνο βέβαιο είναι ότι θα φύγεις.
Η γιαγιά Πιπή (Παρασκευή) έζησε πάνω από τα εκατό. Κανείς δεν ήξερε ακριβώς πόσο. Ούτε καν η ίδια. Τα χαρτιά της είχαν χαθεί όταν έφυγε από το Δεκελί για να περάσει κακήν κακώς απέναντι στη Λέσβο. Δεν έλεγε ποτέ τι έζησε – ούτε στην Καταστροφή, ούτε στον προσφυγικό συνοικισμό, ούτε στην Κατοχή, ούτε στον Εμφύλιο. Φλυαρούσε μόνο όταν εξηγούσε πώς θα εντοπίζαμε το σπίτι στο Δεκελί. Είχε μέχρι το τέλος ένα πράο χαμόγελο. Επινε κόκκινο κρασί. Ενα χαμηλό ποτηράκι κάθε μεσημέρι. Καλώς το μου, έλεγε. Τι κάνεις, γιαγιά, τη ρωτούσες. «Τι να κάνω, ματάκια μου; Δεν με παίρνει ο Θεός».
Εκείνη πάντως από το ’22 είχε τις αποσκευές της έτοιμες.