Το θέμα για την παρακμή ή μη της Δύσης έφερε για άλλη μία φορά στην επικαιρότητα η «Καθημερινή» («Ζούμε αληθινά την παρακμή της Δύσης;», 30/10/2022).
Νομίζω πως ο πιο λογικός τρόπος για να δώσει κανείς μια απάντηση είναι να δει ποιες εξελίξεις του δυτικού κόσμου αποτυπώνουν παρακμή και ποιες όχι. Μόνο με βάση τα παραπάνω, μπορεί να δοθεί μια απάντηση.
1. Προς το παρόν, η κινεζική οικονομική ανάπτυξη για μια σειρά από λόγους (η πολιτική της μηδενικής ανοχής στην COVID-19, η πρόσφατη έμφαση του Σι Τζινπίνγκ στις κρατικές εταιρείες σε αντίθεση με τον ιδιωτικό τομέα, η συνεχιζόμενη κρίση της κτηματικής αγοράς κτλ.) έχει μειώσει τον ρυθμό της. Ο κινεζικός γίγαντας, όμως, δεν θα καταρρεύσει. Πιστεύω ότι, μεταξύ άλλων, η έμφαση στις νέες τεχνολογίες θα συνεχίσει και η ανάπτυξη θα επιστρέψει με κανονικούς ρυθμούς.
Ο πρόεδρος Μπάιντεν, από τη μεριά του, προσπαθεί να εμποδίσει την κινεζική άνοδο δίνοντας έμφαση στην παντελή έλλειψη ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Κίνα. Εχει, βέβαια, δίκιο σε αυτό το θέμα. Η σταυροφορία του έχει υψηλό κίνδυνο να μην πετύχει. Μάλλον το αντίθετο. Οσο οι πιέσεις έρχονται απ’ έξω τόσο η Κίνα θα ανθίσταται. Ο κινεζικός εθνικισμός θα ενταθεί ακόμη περισσότερο. Ο Κινέζος πρόεδρος ελέγχει πλήρως τον στρατό, την αστυνομία, τα ΜΜΕ και την τεράστια, σοβιετικού τύπου, κρατική μηχανή. Επιπλέον, η πολιτική του Δρόμου του Μεταξιού και οι τεράστιες επενδύσεις της Κίνας έχουν επηρεάσει μια σειρά από αυταρχικές χώρες, που θέλουν να ακολουθήσουν το κινεζικό μοντέλο. Με άλλα λόγια, υπάρχει σήμερα μια κατάσταση που επαναορίζεται με τους όρους η Δύση εναντίον του υπόλοιπου κόσμου («The West against the rest»). Και ας λάβουμε υπόψη μας πως δεν μιλάμε μόνο για την Κίνα, αλλά και για άλλα αυταρχικά καθεστώτα στην Ασία, στην Αφρική και αλλού, χώρες που αποτελούν την πλειονότητα του πληθυσμού στον πλανήτη.
2. Στο σημείο αυτό πρέπει να προσθέσουμε τη μεγάλη μακροϊστορική αλλαγή που προηγήθηκε της κινεζικής ανόδου. Και αυτή είναι το τέλος της αποικιοκρατίας, που οδήγησε στη σχετική αυτονόμηση των χωρών που ήλεγχαν οι μεγάλες αποικιοκρατικές χώρες. Αυτό άλλαξε τη γεωστρατηγική σχέση μεταξύ της Δύσης και του υπόλοιπου κόσμου. Η απώλεια ισχύος της Δύσης οδήγησε σε παρακμή της επιρροής της. Η αποικιοκρατία, όμως, είχε και άλλες τεράστιες επιπτώσεις στις αποικιοκρατικές χώρες υπό την έννοια ότι δεν μπόρεσαν να επεξεργαστούν την απώλεια και να επαναορίσουν τη θέση τους στον κόσμο, τόσο μέσα από την αδυναμία τους να διαπραγματευθούν τη νέα συνθήκη στο εσωτερικό της χώρας τους όσο και στο πλαίσιο των διεθνών σχέσεων. Οι παραπάνω εξελίξεις για πολλούς αναλυτές, καθώς και για μένα, συμβάλλουν στη «δύση της Δύσης».
Στα παραπάνω πρέπει να προσθέσουμε την αποτυχία της δημοκρατικής Δύσης σε μια σειρά από εσωτερικούς παράγοντες, όπως είναι η άνοδος του λαϊκισμού και οι ανισότητες, που δεν μπορεί να ελέγξει πιο αποτελεσματικά. Τέλος, η δημοτικότητα του Τραμπ οδηγεί κάποιους αναλυτές να μιλούν για έναν επερχόμενο εμφύλιο πόλεμο στην αμερικανική υπερδύναμη.
Το τέλος της αποικιοκρατίας και η ανερχόμενη ισχύς της αυταρχικής Κίνας ως αντίπαλου δέους της Δύσης είναι τα δύο βασικά στάδια της δυτικής παρακμής.
3. Υπάρχουν ωστόσο και σοβαρά επιχειρήματα, που υποστηρίζουν ότι η Δύση δεν παρακμάζει. Αυτή τη στιγμή, οι ΗΠΑ εξακολουθούν να έχουν την πρωτοπορία στα θέματα τεχνολογίας. Για παράδειγμα, οι περισσότερες εξαγωγές μηχανημάτων υψηλής τεχνολογίας στην Κίνα γίνονται κυρίως από παραρτήματα αμερικανικών πολυεθνικών. Το αντεπιχείρημα, όμως, είναι ότι λόγω της παγκοσμιοποίησης η γνώση σε όλα τα επίπεδα εξαπλώνεται ραγδαία και είναι πολύ δύσκολο να ελεγχθεί από τις δυτικές δυνάμεις (βλέπε The Economist, 17/3/2018). Ενα δεύτερο επιχείρημα αφορά τη συνέχιση της αμερικανικής ηγεμονίας στον βαθμό που οι ΗΠΑ διαθέτουν στρατιωτικές βάσεις στις περισσότερες χώρες του κόσμου. Και ένα τρίτο είναι πως η αμερικανική ηγεμονία επικρατεί στον βαθμό που οι βασικοί κανόνες της οικονομίας μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο έχουν επιβληθεί από την αμερικανική υπερδύναμη (Gindin and Panich, 2012).
Τέλος, δεν υπάρχει αμφιβολία πως η Δύση υπερτερεί πολιτισμικά. Από την Αναγέννηση και τον Διαφωτισμό μέχρι τη Γαλλική Επανάσταση και την εξάπλωση πολιτικών, κοινωνικών και πολιτισμικών δικαιωμάτων, η Ευρωπαϊκή Ενωση έχει καταφέρει για πρώτη φορά να δημιουργήσει έναν σοσιαλδημοκρατικό καπιταλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο.
Τα επιχειρήματα περί μη παρακμής της Δύσης δεν νομίζω ότι είναι επαρκώς πειστικά, διότι τα αντεπιχειρήματα που παρέθεσα παραπάνω είναι πολύ ισχυρότερα.
Συμπέρασμα. Οι πέντε συνάδελφοι που απάντησαν στο ερώτημα που έθεσε η «Καθημερινή» θεωρούν ότι, σε τελευταία ανάλυση, η Δύση δεν παρακμάζει. Η άποψή μου είναι η αντίθετη. Κοιτώντας το πρόβλημα μακροϊστορικά, δύο είναι τα βασικά στάδια της δυτικής παρακμής. Πρώτον, το τέλος της αποικιοκρατίας και, δεύτερον, η ανερχόμενη ισχύς της αυταρχικής Κίνας ως αντίπαλου δέους της Δύσης.
* Ο κ. Νίκος Μουζέλης είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας του LSE.