Σε όλες τις τηλεοπτικές ή ραδιοφωνικές εκπομπές που έχω προσκληθεί τις τελευταίες εβδομάδες για να σχολιάσω την εξαγορά του Twitter από το δισεκατομμυριούχο επιχειρηματία Ήλον Μασκ, προκύπτει πάντα η ερώτηση: τι θέλει να κάνει ο Ήλον Μασκ; Είναι μια ερώτηση εύλογη, καθότι αυτή τη στιγμή ο επιχειρηματίας μοιάζει να προσπαθεί να καταστρέψει τη νέα του επένδυση (και τη χρηματιστηριακή αξία και των προηγούμενων) όσο πιο γρήγορα γίνεται. Αλλά κατά τη γνώμη μου δεν είναι η ερώτηση που πρέπει να κάνουμε σε αυτή τη φάση του ύστερου καπιταλισμού. Μια πιο σωστή είναι: γιατί έχουμε φτάσει στο σημείο να εξαρτάται το τι θα απογίνει μια δημοφιλής πλατφόρμα ενημέρωσης και διαλόγου από έναν και μόνο άνθρωπο; Στον υγιή καπιταλισμό ο πλούτος, τα προϊόντα και οι υπηρεσίες παράγονται από ανθρώπους που είναι οργανωμένοι σε συνεργατικές και πολυμετοχικές δομές. Ακόμα και ο Στιβ Τζομπς λογοδοτούσε σε ένα Διοικητικό Συμβούλιο. Αλλά στο Twitter, μια εταιρεία με χιλιάδες υπαλλήλους, χιλιάδες πελάτες και εκατοντάδες εκατομμύρια χρήστες, σήμερα δεν υπάρχει Διοικητικό Συμβούλιο, ούτε μέτοχοι. Υπάρχει ένας περίεργος τύπος, με τις ιδιαιτερότητές του, τα κόμπλεξ, τις ανασφάλειες και τα γνωστικά κενά που, όπως κάθε άλλος άνθρωπος, έχει σε αφθονία. Ένα μεμονωμένο άτομο, που αποφασίζει μόνος του ποιος παραβιάζει ή όχι τους όρους χρήσης της υπηρεσίας ή το αν θα ακολουθεί ή όχι τους κανονισμούς της Ε.Ε. Πώς φτάσαμε (ή, μάλλον, πώς ξαναφτάσαμε) στο σημείο μεμονωμένοι άνθρωποι να έχουν συσσωρεύσει τόση ισχύ και τόσο κεφάλαιο που να μπορούν να παίρνουν ολομόναχοι τεράστιες αποφάσεις που επηρεάζουν ολόκληρες κοινωνίες, ολόκληρα πολιτεύματα;
Δεν είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει κάτι τέτοιο, βέβαια. Στο παρελθόν μεμονωμένοι ολιγάρχες είχαν συσσωρεύσει παρόμοια ισχύ και, βεβαίως, οι μονάρχες, οι δικτάτορες και οι αυτοκράτορες του παρελθόντος είχαν ακόμα μεγαλύτερη δύναμη πάνω στις κοινωνίες. Αλλά υποτίθεται ότι με την άνοδο της δημοκρατίας, των ανώνυμων εταιρειών και του υγιούς καπιταλισμού ο πλούτος και η ισχύς θα διαχεόταν πιο δίκαια και σε περισσότερους. Αντ’ αυτού, έχουμε φτάσει σε μια εποχή πανίσχυρων δισεκατομμυριούχων που έχουν ανεξέλεγκτη και κατά κάποιους υπερβολική ισχύ. Οπότε η συζήτηση έχει αρχίσει για το τι πρέπει να τους κάνουμε αυτούς τους δισεκατομμυριούχους. Κάποιοι έχουν σαφή άποψη: “δεν πρέπει να υπάρχουν”, λέει και ξαναλέει ο Μπέρνι Σάντερς, ο αριστερός γερουσιαστής από το Βερμόντ.
Εδώ αξίζει να πούμε δυο λόγια για το τι εννοούμε “δισεκατομμυριούχος”, όμως, γιατί σε πολλές περιπτώσεις πολλές και πολλοί συγχέουν την έννοια αυτή με την πολύ ευρύτερη έννοια “πλούσιος”. Ένα στέλεχος επιχείρησης που παίρνει μισθό 10.000 ευρώ το μήνα είναι πλούσιος. Ένας επιχειρηματίας που φτιάχνει μια επιχείρηση που πωλείται για 40 ή 100 ή 200 εκατομμύρια, είναι πλούσιος. Ένας ιδιοκτήτης 30 διαμερισμάτων που εισπράττει νοίκια, είναι πλούσιος. Ο Γιάννης Αντετοκούνμπο, που βγάζει $80 εκατομμύρια το χρόνο, είναι πλούσιος. Όλοι αυτοί και πολλοί ακόμα είναι “πλούσιοι”, διαφόρων ειδών και διαφορετικής κλίμακας. Αλλά κανείς τους δεν ανήκει στην κατηγορία που συζητάμε σήμερα εδώ. Ας πούμε ένα παράδειγμα για να καταλάβουμε τη διαφορά.
Ο ιδρυτής της Amazon Τζεφ Μπέζος σήμερα είναι 58 χρονών και έχει περιουσία η αξία της οποίας υπολογίζεται στα $120 δισεκατομμύρια δολάρια. Αυτό δεν σημαίνει ότι έχει $120 δισ. στο πορτοφόλι ή στην τράπεζα αλλά, για χάρη της συζήτησης, ας υποθέσουμε ότι “έχει” αυτά τα λεφτά (οπωσδήποτε με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο έχει πρόσβαση σε τόσα λέφτά) και ας υποθέσουμε και ότι δεν βγάζει άλλα. Ο Μπέζος, λοιπόν, είναι τόσο πλούσιος που θα μπορεί να ξοδεύει σχεδόν $3 εκατομμύρια την ημέρα για τα επόμενα 60 χρόνια. Όσα χρήματα βγάζει ο πάμπλουτος, υπερεπιτυχημένος Γιάννης Αντετοκούνμπο δουλεύοντας σκληρά μέσα σε ένα χρόνο, εκείνος μπορεί να τα ξοδεύει κάθε μήνα. Για 60 χρόνια. Και αν ξοδεύει τόσα για 60 χρόνια στο τέλος θα έχει ξοδέψει μόνο τα μισά από τα λεφτά που έχει τώρα.
Πού είναι το όριο ανάμεσα στους απλούς, κανονικούς πλούσιους, που έχουν επιβραβευτεί δίκαια και αξιοκρατικά για τις ικανότητες και την ευφυία τους και αποτελούν πρότυπο και κίνητρο για τους υπόλοιπους, και τους μεγιστάνες που συσσωρεύουν πλούτο με εργαλεία και μεθόδους πολύ πέρα από ό,τι δικαιολογείται από τη δουλειά και το έργο τους; Το όριο δεν είναι ένα νούμερο (πχ. “ένα δισεκατομμύριο”) αλλά είναι προφανές το πότε ξεπερνιέται. Υπάρχουν σήμερα άνθρωποι που δεν είναι απλά “πλούσιοι”, αλλά έχουν πρακτικά απεριόριστη πρόσβαση σε κεφάλαια και απεριόριστη δύναμη στο πώς, πόσο, πότε και πού μπορούν να τα διαθέσουν. Ο Γιάννης Αντετοκούνμπο δεν έχει τέτοια δύναμη, ούτε ένας CEO ελληνικής εταιρείας. Στον κόσμο μας υπάρχουν εκατομμύρια “πλούσιοι”, αλλά μόνο 2-3.000 “δισεκατομμυριούχοι”. Κάποιοι, από αυτούς, όντως, κατάφεραν όντως σπουδαία πράγματα στις επιχειρήσεις τους, κι αυτή η επιτυχία τους έκανε πλούσιους. Κάποιοι άλλοι έκλεψαν πλουτοπαραγωγικούς πόρους, άλλοι απλά μεταφέρουν χρήματα από το ένα μέρος στο άλλο για λογαριασμό άλλων. Όλοι έγιναν και δισεκατομμυριούχοι, όμως, επειδή το σύστημα τους προσφέρει άπειρα εργαλεία για να επενδύουν και να επανεπενδύουν κεφάλαια, να αποφεύγουν τη φορολογία και να συσσωρεύουν χρήμα σε απεριόριστη κλίμακα. Ο Μπιλ Γκέιτς, ας πούμε, συγκέντρωσε μια περιουσία $50 δισεκατομμυρίων εργαζόμενος στη Microsft για 33 χρόνια. Ένα απειροελάχιστο μέρος αυτού του πλούτου προήλθε από την αδιαμφισβήτητη ευφυία και καπατσοσύνη του. Τα υπόλοιπα προήλθαν από τα ίδια εργαλεία που στα 14 χρόνια από τότε που έφυγε από την εταιρεία και άρχισε να ασχολείται αποκλειστικά με το φιλανθρωπικό του ίδρυμα, την περιουσία του την υπερδιπλασίασαν.
Αυτή η κατηγορία για την οποία συζητάμε, λοιπόν, είναι πολύ διαφορετική από τους “πλούσιους”. Είναι άλλο πράγμα, άλλη κλίμακα. Εκεί παύουν να ισχύουν οι δικαιολογίες περί πλούτου. Δεν είναι δίκαιη επιβράβευση η συσσώρευση τέτοιου πλούτου, ούτε κίνητρο. Κανένας δεν γίνεται επιχειρηματίας επειδή θέλει να γίνει “δισεκατομμυριούχος”, κανένας δεν θα άλλαζε γνώμη και θα πήγαινε να κάνει κάτι άλλο αν δεν υπήρχαν τα νομικά και φορολογικά εργαλεία που θα του επέτρεπαν να συσσωρεύσσει πλούτο σε τόσο αδιανόητη κλίμακα, και αναγκαζόταν να μείνει απλά πολυεκατομμυριούχος.
Κι οι άνθρωποι αυτής της κατηγορίας, ο Μπέζος, ο Γκέιτς, ο Μασκ, οι Γουόλτον και οι Πούτιν αυτού του κόσμου, δεν είναι απλά “πλούσιοι”. Έχουν απεριόριστους πόρους που τους δίνουν ισχύ που σε παλαιότερες εποχές είχαν μονάρχες, βασιλιάδες και αυτοκράτορες. Την ισχύ να κάνουν ό,τι θέλουν.
Κι αυτό είναι το πρόβλημα. Θεωρητικά, αν όλοι αυτοί απλά συσσώρευαν τα λεφτά τους σε βουνά στα χρηματοκιβώτιά τους σαν το Σκρουτζ Μακ Ντακ και έκαναν βουτιές σε αυτά, ίσως να μην τους παίρναμε χαμπάρι εμείς οι υπόλοιποι. Αλλά δεν αρκούνται να τα μαζεύουν. Κάποιοι πιστεύουν ότι είναι οι ίδιοι ταυτόχρονα και οι καταλληλότεροι να σώσουν τον κόσμο, να χρησιμοποιήσουν την ισχύ που συσσώρευσαν για να λύσουν προβλήματα που δεν μπορούν να λύσουν τα κράτη. Αυτό σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να έχει φυσικά ευεργετικά αποτελέσματα. Το ίδρυμα του Μπιλ Γκέιτς έχει κάνει αξιοθαύμαστη δουλειά (χωρίς να αποφασίζει μόνος του ο Γκέιτς για το τι κάνει, βεβαίως). Η Μακένζι Σκοτ, πρώην σύζυγος του Τζεφ Μπέζος, έχει δώσει $12 από τα δισεκατομμύρια που πήρε στο διαζύγιο σε ΜΚΟ. Αλλά πάρα πολλοί άλλοι χρησιμοποιούν τέτοιου είδους φιλανθρωπία ως προπέτασμα και άλλοθι. Ο αμερικανός δημοσιογράφος Ανάντ Γκιρινταραντάς, που έχει γράψει ένα βιβλίο για το πώς οι αμερικανοί ολιγάρχες χρησιμοποιούν διαχρονικά τη φιλανθρωπία για να “καθαρίσουν” το ονομά τους και να συγκαλύψουν τη φοροαποφυγή, τη φοροδιαφυγή και ακόμα και βαριές εγκληματικές μεθόδους συσσώρευσης του πλούτου τους, δηλώνει για τους δισεκατομμυριούχους που “δίνουν την περιουσία τους”: “Αυτοί οι μεγα-φιλάνθρωποι”, γράφει, “δίνουν συνήθως χρήματα μέσω των ιδρυμάτων τους, τα οποία ιδρύουν για να γλιτώνουν τεράστια ποσά σε φορολογία, συνήθως απλά μετακινώντας τα ποσά από τον ένα λογαριασμό στον άλλο. Τα δελτία τύπου με αυτές τις χειρονομίες, εξάλλου, βοηθούν στη διαμόρφωση της φήμης τους, προστατεύοντας τις μεθόδους και τις ευκαιρίες τους να συσσωρεύουν ακόμα περισσότερο πλούτο -και να κάνουν ακόμα περισσότερη ζημιά στις κοινωνίες”.
Άλλοι, δε, πετάνε τα δισεκατομμύρια αυτά σε ναρκισιστικές προσπάθειες, ανόητα πρότζεκτ βγαλμένα από κάτι που διάβασαν σε ένα διήγημα επιστημονικής φαντασίας ή, απλά, κουταμάρες. Και πλέον όπως αποδεικνύεται έχουμε και αυτούς που τα χρησιμοποιούν για να προωθήσουν την προσωπική τους (ακροδεξιά, παλαβή, συνομωσιολογική ή άλλη) ατζέντα.
Είναι σωστό να συμβαίνει αυτό; Είναι δίκαιο; Αυτό δεν είναι που προσπαθήσαμε να καταργήσουμε όταν ξεφύγαμε από τους μονάρχες και τους δικτάτορες; Και τώρα επανέρχεται καμουφλαρισμένο με το μανδύα των “καινοτόμων”, “οραματιστών” δισεκατομμυριούχων “φιλανθρώπων”; Όπως και να ‘χει, υπάρχει μια περίπτωση το φαινόμενο αυτό να έχει ήδη ξεφύγει από τον έλεγχο των κρατών.
Ο Γκιρινταραντάς, ο Μπέρνι Σάντερς, ο Τομά Πικετί και πολλοί άλλοι πιστεύουν ότι μόνο με δραστικά φορολογικά εργαλεία και διεθνή συνεργασία μπορεί να περιοριστεί η ισχύς αυτών των ανθρώπων. Αυτό είναι πάρα πολύ δύσκολο να υλοποιηθεί στην πράξη, ειδικά έχοντας ως δεδομένο ότι πολιτικοί και κυβερνήσεις σε δημοκρατικά και μη κράτη βρίσκονται σε κάποιο βαθμό χωμένοι στο τσεπάκι ακριβώς αυτών των ανθρώπων. Όπως και να έχει, είναι καλό εμείς σιγά σιγά να αρχίσουμε να συνειδητοποιούμε αυτό που συμβαίνει στη ρεαλιστική του προοπτική. Μακριά από αντικαπιταλιστικούς αφορισμούς περί πλούτου εν γένει, να συνειδητοποιούμε ότι στην εποχή μας έχουν εμφανιστεί κάποιοι ισχυροί, δυνητικά πολύ επικίνδυνοι νέοι μονάρχες και αυτοκράτορες. Πρέπει να βλέπουμε πίσω από την αχλύ της “καινοτομίας” και της “επιτυχίας” που χρησιμοποιούν για καμουφλάζ. Και να κάνουμε τις σωστές ερωτήσεις.