Οπως συνήθως συμβαίνει στις κοινωνίες της ακατάπαυστης «μεσολαβημένης» επικοινωνίας, γίνεται, κατανοητά, πολύς μιντιακός θόρυβος για τις παρακολουθήσεις τηλεφώνων από την ΕΥΠ και τα καταγγελλόμενα σκάνδαλα στην «Κιβωτό του Κόσμου». Η ενημέρωση είναι πληθωρική – «καταιγιστική» κατά την τηλεοπτική έκφραση του συρμού.
Ενα πρόβλημα είναι η ποιότητα της ενημέρωσης. Οι πλείστοι τηλεοπτικοί σταθμοί, δρώντας σε ένα ανώριμο επαγγελματικά και σχεδόν ανέλεγκτο θεσμικά πεδίο, δείχνουν τη γνώριμη ποιότητα του δελτίου ειδήσεών τους, ιδιαίτερα στην υπόθεση της «Κιβωτού»: η μουσική υπόκρουση, τα σχόλια, η φιλοξενία καταγγελιών, όλα δένονται σε ένα σκανδαλοθηρικό αφήγημα, όχι σε μια προσπάθεια ερευνητικής δημοσιογραφίας να εξακριβώσει, να συνδέσει και να εμβαθύνει. Τα κανάλια προσφέρουν αυτό που η επικοινωνιακά κορεσμένη μάζα επιζητά – πιπεράτο (φαινομενικά απο-καλυπτικό) λόγο που εξάπτει. Η αποκαθήλωση ενός συμβόλου συναρπάζει. Η υπεύθυνη ανατομία του σκανδάλου απουσιάζει. Ωστόσο δεν είναι αυτό στο οποίο θέλω να επικεντρωθώ.
Θέλω να θέσω κάτι που δεν συζητείται επαρκώς: τη διακυβέρνηση οργανισμών. Οταν το μιντιακό κύμα αποσυρθεί, τι θεσμικός πυθμένας θα αναδειχθεί; Ο δημόσιος προβληματισμός αναφορικά με τη διακυβέρνηση δημόσιων οργανισμών (π.χ. ΕΥΠ) ή ΜΚΟ (π.χ. «Κιβωτός») είναι ισχνός. Διακυβέρνηση οργανισμών σημαίνει: πώς κατανέμεται η εξουσία; Τι μηχανισμοί εποπτείας και λογοδοσίας υπάρχουν προκειμένου να διευθύνεται αποτελεσματικά, νόμιμα και έντιμα ο οργανισμός; Στην Ελλάδα, όταν δημοσιοποιούνται προβλήματα σε δημόσιους οργανισμούς και ΜΚΟ, η τάση είναι να επικεντρώνεται η συζήτηση στενά στους διοικούντες, όχι στην ουσιώδη προϋπόθεση καλής διοίκησης – την καλή οργανωσιακή διακυβέρνηση. Αυτή η προσέγγιση είναι προβληματική. Ιδού τρία παραδείγματα.
Πρώτα η «Κιβωτός». Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου της ΜΚΟ ήταν η σύζυγος του ιδρυτή ιερέα. Το ασυμβίβαστο μεταξύ συζυγικής και προεδρικής ιδιότητας είναι εμφανές. Γιατί έγινε ανεκτό από την επιβλέπουσα κρατική αρχή; Γιατί δεν υποβάλλουν φορολογικές δηλώσεις οι ΜΚΟ; Περαιτέρω: υπήρχαν ανεξάρτητα μέλη στο Δ.Σ.; Πώς διορίζονταν και πώς λογοδοτούσε ο διευθυντής; Τι οικονομικοί έλεγχοι διεκπεραιώνονταν; Πώς ενημερωνόταν το Δ.Σ. γι’ αυτούς αλλά και για τυχόν παράπονα ή καταγγελίες; Αν υπήρχε καλή διακυβέρνηση στην «Κιβωτό» θα ετίθεντο προς συζήτηση: η διαχείριση των εσόδων του οργανισμού (μεταξύ 2017-2021 οι δωρεές έφθασαν στα 27,7 εκατ. ευρώ), οι μηχανισμοί πιστοποίησης της επάρκειας των εθελοντών και εργαζομένων, η διοίκηση λειτουργιών του οργανισμού κ.λπ.
Η καλή διακυβέρνηση είναι απαραίτητος όρος για να απολαύει μια ΜΚΟ της εμπιστοσύνης της κοινωνίας. Σκεφθείτε: η «Κιβωτός», στην ιστοσελίδα της, μας προτρέπει: «Γίνε εθελοντής. Ενίσχυσε [οικονομικά] τον σκοπό μας». Ναι, να το κάνουμε, αλλά τι εγγυήσεις παρείχε ότι οι δωρεές μας θα αξιοποιούνταν σωστά; Μια εγγύηση θα ήταν η ύπαρξη στιβαρών μηχανισμών διακυβέρνησης. Το μοντέλο λειτουργίας της «Κιβωτού», όμως, ήταν προνεωτερικό: εμπιστευθείτε μας γιατί είμαστε άνθρωποι του Θεού. Το υψηλό συμβολικό κεφάλαιο που κατείχε ο ιερωμένος ιδρυτής άνοιγε τα πορτοφόλια δωρητών. Απέτρεπε, επίσης, ενοχλητικές ερωτήσεις λογοδοσίας (συνέβη και στην περίπτωση του αρχιμανδρίτη προέδρου του Γηροκομείου Αθηνών, καταδικασθέντος για απιστία και υπεξαίρεση, το 2020). Η εμπιστοσύνη ήταν στο πρόσωπο του ιδρυτή (και στην ιδιότητά του), το οποίο ταυτιζόταν με τον θεσμό. Οταν, όμως, το πρόσωπο δεν λογοδοτεί θεσμικά δημιουργείται αδιαφάνεια και, με δεδομένη την ανθρώπινη φύση, ευκαιρίες για κατάχρηση εξουσίας. Οπερ και, πιθανότατα, εγένετο στην «Κιβωτό».
Οταν το πρόσωπο δεν λογοδοτεί θεσμικά, δημιουργείται αδιαφάνεια και, με δεδομένη την ανθρώπινη φύση, ευκαιρίες για κατάχρηση εξουσίας.
Δεύτερο παράδειγμα: Η απουσία αναφοράς σε μηχανισμούς διακυβέρνησης από το πρόσφατο νομοσχέδιο για την ΕΥΠ. Καθιερώνεται, ορθώς, ο εσωτερικός έλεγχος, αλλά αποσιωπάται το ερώτημα: ποιος πρέπει να εποπτεύει την ΕΥΠ; Το θέμα ήγειρε και η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα.
Σήμερα η ΕΥΠ εποπτεύεται κοινοβουλευτικά από την μεγάλου εύρους εποπτείας Επιτροπή Θεσμών και Ελέγχου; Αρκεί; Σε έκθεση του Συμβουλίου της Ευρώπης (2015) γίνεται εκτενής αναφορά σε ευρωπαϊκές πρακτικές λογοδοσίας των μυστικών υπηρεσιών. Αναφέρεται ότι η τάση είναι η υπαγωγή τους σε ειδική κοινοβουλευτική επιτροπή, η οποία θα έχει πρόσβαση σε κάθε είδους πληροφορίες συναφείς με τον έλεγχό της. Επιπλέον, συνήθης είναι η πρακτική της σύστασης ειδικής μη κοινοβουλευτικής επιτροπής, η οποία θα εποπτεύει, σε συνεχή βάση και με σχετική γνώση (κάτι που δεν έχουν οι κοινοβουλευτικές επιτροπές), τις μυστικές υπηρεσίες. Ενα καλό παράδειγμα είναι ο επίτροπος Ελέγχου του βρετανικού ΜΙ5, το πολυπληθές γραφείο του οποίου ελέγχει τη νομιμότητα αποφάσεων μυστικής παρακολούθησης που εκδίδει ο ΜΙ5. Το δικό μας μοντέλο εποπτείας αποκλίνει από τις άριστες ευρωπαϊκές πρακτικές.
Τέλος, η διακυβέρνηση πανεπιστημίων εξελίχθηκε σε τραγέλαφο με τον πρόσφατο νόμο 4957/2022. Αντί να καθιερωθεί ένα ανεξάρτητο συμβούλιο, το οποίο θα εποπτεύει την εκτελεστική διοίκηση (πρυτανικές αρχές), στα συμβούλια που θεσπίστηκαν αφενός πλειοψηφούν τα εσωτερικά ακαδημαϊκά μέλη, αφετέρου ο πρύτανης θα έχει και την ιδιότητα του προέδρου του συμβουλίου! (βλ. συναφές άρθρο της Β. Κιντή, «Η Καθημερινή», 29/5/22). Δημιουργείται σύγκρουση συμφέροντος – εποπτεύων και εποπτευόμενος συμπίπτουν. Τα σκάνδαλα που πιθανότατα θα προκύψουν αύριο, θα έχουν τις ρίζες τους στην τραγελαφική διακυβέρνηση που καθιερώθηκε σήμερα.
Δεν χρειάζεται να εφεύρουμε τον τροχό: Θέλεις καλή διοίκηση; Φρόντισε να έχεις καλή διακυβέρνηση.
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.