Η κοινωνία πολιτών, το απαραίτητο σε μια δημοκρατία σύνολο ομάδων πίεσης, δικτύων πολιτών, ΜΚΟ και κοινωνικών κινημάτων, που αντιδιαστέλλονται αναλυτικά από το κράτος και –όποτε χρειαστεί– αντιπαρατίθενται πρακτικά προς αυτό, δοκιμάζεται ξανά. Πρόσφατα, η κοινωνία πολιτών ζωγραφίστηκε, πάλι, με πολύ μελανά, αλλά και πολύ λαμπερά χρώματα. Και τα μεν και τα δε συσκοτίζουν τη σημασία της. Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και επιφανείς διανοούμενοι, καθώς και λίγες οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών, έχουν συμβάλει σε αυτήν τη συσκότιση. Εχουν διαδώσει μια αντίληψη της κοινωνίας πολιτών που κρύβει την πραγματικότητα. Είναι μια κοινωνία πολιτών με φτιασίδια.
Την περασμένη Κυριακή, δημοσιογραφικό ρεπορτάζ φιλοτέχνησε ένα καχύποπτο πορτρέτο της ΜΚΟ «Χαμόγελο του Παιδιού». Στα ερωτήματα του ρεπορτάζ απάντησε ο πρόεδρος του Δ.Σ. της ΜΚΟ. Ανεξάρτητα από την αλήθεια των ισχυρισμών του ρεπορτάζ, η ζημία εις βάρος όχι μόνο της συγκεκριμένης ΜΚΟ, αλλά όλων των παρόμοιων οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών, είχε γίνει. Και ήρθε να επιδεινώσει την επιβαρυμένη δημόσια εικόνα της κοινωνίας πολιτών, μετά τις έρευνες για την «Κιβωτό του Κόσμου». Αυτές στηρίχτηκαν σε καταθέσεις εις βάρος στελέχους της «Κιβωτού του Κόσμου», εκ μέρους ενός 15χρονου και ενός 19χρονου, για ασελγείς πράξεις (16 Νοεμβρίου 2022) και σε εισαγγελική παραγγελία για έρευνα σχετικά με την τέλεση τεσσάρων οικονομικών εγκλημάτων σε βαθμό κακουργήματος από στελέχη της ίδιας ΜΚΟ (2 Δεκεμβρίου 2022).
Η λαμπερή εικόνα της κοινωνίας πολιτών δεν είναι χρησιμότερη. Την περασμένη Δευτέρα, στην ετήσια διάλεξη του Ιδρύματος «Νίκος Πουλαντζάς», στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, ο Boaventoura de Sousa Santos, διάσημος Πορτογάλος νεομαρξιστής καθηγητής, εξήγησε ότι η γνώση στις πολιτικές-κοινωνικές επιστήμες εκπηγάζει στη διάρκεια των κοινωνικών αγώνων μέσα από τους αγώνες. Κατ’ αυτόν, οι ριζοσπάστες ερευνητές, που συγκροτούν κοινωνικές θεωρίες πριν τις δοκιμάσουν στην πράξη, θα πρέπει να οδηγηθούν στη γνώση κυρίως μετέχοντας σε αγώνες. Οχι να επιδιώκουν την κατάκτηση της γνώσης εκ των προτέρων, διότι έτσι αποτυγχάνουν στο επιστημονικό τους εγχείρημα, όπως φάνηκε από το εγχείρημα του σοσιαλισμού στον 20ό αιώνα. Και οι υπόλοιποι, δηλαδή οι παραδοσιακοί ερευνητές, αποτυγχάνουν το ίδιο, εφόσον δεν έχουν εμπλακεί στους αγώνες μέσω των οποίων παράγεται η γνώση.
Ο Πορτογάλος είναι γοητευτικός θεωρητικός, αλλά η σκέψη του, μεταξύ άλλων επιστημολογικών προβλημάτων, φαίνεται ότι εξιδανικεύει τα κοινωνικά κινήματα και τα διεκδικητικά δίκτυα πολιτών. Αυτά, δηλαδή, που μαζί με τις ομάδες πίεσης και τις ΜΚΟ συναποτελούν την κοινωνία πολιτών (έννοια που ο ίδιος θα απέρριπτε, διότι δεν έχει ταξικό πρόσημο). Πάντως, η ωραιοποίηση των κοινωνικών αγώνων, ανεξαιρέτως, δεν είναι χρήσιμη ούτε για την παραγωγή κοινωνικής θεωρίας ούτε για τους ίδιους τους αγώνες. Οπως άλλωστε δίδασκε ο αείμνηστος Σταύρος Τσακυράκης, δεν είναι όλοι οι κοινωνικοί αγώνες δίκαιοι.
Πρόσφατα, η κοινωνία πολιτών ζωγραφίστηκε, πάλι, με πολύ μελανά, αλλά και πολύ λαμπερά χρώματα. Και τα μεν και τα δε συσκοτίζουν τη σημασία της.
Μερικοί τέτοιοι αγώνες διεξάγονται πέρα από το δίκαιο και το άδικο. Τη νύχτα της περασμένης Τρίτης, ομάδες κουκουλοφόρων κατέλαβαν το κτίριο της Νομικής Σχολής Αθηνών, με αποτέλεσμα να διακοπεί για δύο ημέρες η λειτουργία των πολλών πανεπιστημιακών τμημάτων, των οποίων οι φοιτητές διδάσκονται σε αίθουσες της Νομικής. Οι κουκουλοφόροι κατέλαβαν το κτίριο έπειτα από διαδήλωση για τoν θάνατο 16χρονου Ρομά από πυροβολισμό αστυνομικού στη Θεσσαλονίκη (5 Δεκεμβρίου 2022). Φριχτή η ενέργεια του αστυνομικού, το δίχως άλλο.
Ωστόσο, ποιο είναι το πολιτικό σκεπτικό της κατάληψης δημόσιου πανεπιστημίου από διαμαρτυρόμενους για το θέμα αυτό; Δεν υπάρχει σκεπτικό. Αλλωστε, το να καταλαμβάνεται ελληνικό δημόσιο πανεπιστήμιο δεν αποτελεί είδηση. Ολοι ξέρουν ότι καταλήψεις θα συμβούν σε σχεδόν προβλέψιμα, αν όχι και τακτά, χρονικά διαστήματα στη διάρκεια του ακαδημαϊκού έτους. Γι’ αυτό και η ανωτέρω κατάληψη δεν αναφέρθηκε καν ως γεγονός στις περισσότερες ιστοσελίδες. Ακόμη και αν υπέθετε κάποιος ότι ομάδες κουκουλοφόρων περιλαμβάνονται στην «κοινωνία πολιτών» υπό ευρεία έννοια, πράγμα πολύ αμφίβολο, η κατάχρηση του δημόσιου πανεπιστήμιου από τέτοιες ομάδες δεν συντελεί στον αγώνα τους. Ούτε βοηθά στη δημόσια και δωρεάν εκπαίδευση των γόνων των περισσότερων οικογενειών που δεν μπορούν να πληρώσουν δίδακτρα για ξένα πανεπιστήμια. Στην περίπτωση των αναμενόμενων, σε περιοδική βάση, καταλήψεων, η εν λόγω συλλογική δράση πλέον ούτε εξιδανικεύει ούτε αμαυρώνει την κοινωνία πολιτών. Απλώς, την καθιστά αδιάφορη για την κοινωνία συνολικά.
Εφόσον η κοινωνία πολιτών εμπλουτίζει τη δημοκρατία, δεν θα έπρεπε να είναι αδιάφορη η ίδια η πολιτεία. Θεωρητικά, οι ΜΚΟ πιστοποιούνται και ελέγχονται από αρμόδιους φορείς (π.χ. οι οργανώσεις κοινωνικής φροντίδας από τις κατά τόπους κοινωνικές υπηρεσίες του Δημοσίου). Προφανώς οι σχετικές διαδικασίες είναι ανεπαρκείς. Το ίδιο ανεπαρκείς αποδείχτηκαν και οι όψιμοι θεσμοί προστασίας του δημόσιου πανεπιστημίου. Ελεγχος δεν γίνεται ούτε από τα «πάνω», από τη δημοκρατικά οργανωμένη πολιτεία, ούτε από τα «κάτω», από την κοινωνία πολιτών, που η ίδια θα έπρεπε να αυτο-ελέγχεται, χωρίς να περιμένει τους εισαγγελείς. Τίποτε από αυτά δεν έχει προκύψει σε κοινωνικό κενό, θα έλεγε ένας κυνικός αναλυτής. Δεν υπάρχει η ανάλογη ζήτηση από την κοινή γνώμη, η οποία προς το παρόν θεάται την κοινωνία πολιτών με φτιασίδια.
* Ο κ. Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του ΕΚΠΑ και κύριος ερευνητής του ΕΛΙΑΜΕΠ.