Το ελληνικό Σύνταγμα είναι το βασικό κείμενο που περιγράφει τι είναι το ελληνικό κράτος και ποιοι είναι οι βασικοί κανόνες της χώρας στην οποία ζούμε. Δεν είναι το μόνο –υπάρχουν και ευρωπαϊκά ή διεθνή κείμενα που ορίζουν τα δικαιώματα των Ελλήνων, ενώ υπάρχουν φυσικά και οι νόμοι–, αλλά είναι το σημαντικότερο. Πρόσφατα χρειάστηκε να το ξαναδιαβάσω ολόκληρο, και εδώ θα σας γράψω μερικά πράγματα που πολλοί δεν θυμόμαστε και δεν λαμβάνουμε υπόψη στην καθημερινή μας ζωή σε αυτήν εδώ την κοινωνία. Αν και θα έπρεπε.
1. Το Σύνταγμα είναι μεγάλο. Είναι ένα μακρύ και φλύαρο κείμενο, περίπου 27.000 λέξεων, την ώρα που το αμερικανικό είναι μόνο 7.500 λέξεις και το ιταλικό 11.000. Βεβαίως δεν είναι και το μεγαλύτερο του κόσμου – το Σύνταγμα της Ινδίας φτάνει τις 150.000 λέξεις, όσες ένα τεράστιο μυθιστόρημα.
2. Περιέχει δύο ειδών άρθρα. Τα περίπου 100 άρθρα του Συντάγματος χωρίζονται χοντρικά σε δύο κατηγορίες: τα «φιλοσοφικά», που ορίζουν τα δικαιώματα των πολιτών, την κατοχύρωση της ελευθερίας τους, το δικαίωμα στη δημόσια και δωρεάν εκπαίδευση, το δικαίωμα στην απεργία, ότι απαγορεύονται τα βασανιστήρια, ότι απαγορεύεται η θανατική ποινή εκτός από καιρό πολέμου, ότι η κατοικία είναι άσυλο, τέτοια πράγματα που περιγράφουν το τι εμπεριέχεται στο να είναι κανείς «Ελληνας». «Οι δημόσιοι υπάλληλοι», γράφει, «είναι εκτελεστές της θέλησης του κράτους και υπηρετούν τον λαό».
Η δεύτερη κατηγορία άρθρων είναι τα «πρακτικά», άρθρα τα οποία περιγράφουν το πώς λειτουργεί το κράτος. Τις αρμοδιότητες της Προέδρου της Δημοκρατίας, πώς διορίζεται η κυβέρνηση, πώς δικάζονται τα μέλη της κυβέρνησης αν εγκληματήσουν, πώς λειτουργεί η Δικαιοσύνη και κάποιες από τις ανεξάρτητες αρχές, καθώς και τα υπόλοιπα τεχνικά θέματα του πολιτεύματος. Εκεί το κείμενο του Συντάγματος πάει σε πολύ μεγάλο βάθος. Σε κάποιες περιπτώσεις, σε ακατανόητα μεγάλο βάθος. Ορίζει, για παράδειγμα, ακόμα και την ακριβή ημερομηνία που πρέπει να κατατίθεται το προσχέδιο του προϋπολογισμού.
3. Αναφέρεται πολύ συχνά στη θρησκεία. Οι πρώτες δέκα λέξεις του Συντάγματος ξέρετε ποιες είναι; «Εις το όνομα της Αγίας και Ομοουσίου και Αδιαιρέτου Τριάδος». Αυτές είναι. Επίκληση στην Αγία Τριάδα υπάρχει και στον όρκο της Προέδρου της Δημοκρατίας και των βουλευτών, το κείμενο των οποίων υπάρχει όλο μέσα στο κείμενο (άρθρα 33 & 59). Ξέρετε, ασφαλώς, ότι το Σύνταγμά μας περιγράφει τη «θρησκεία της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Χριστού» ως «επικρατούσα θρησκεία» στην Ελλάδα, ότι περιγράφει το ειδικό καθεστώς του Αγίου Ορους (άρθρο 105) αλλά και ότι προβλέπει την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης. Ισως όμως να μη θυμάστε ότι ορίζει με λεπτομέρειες το πώς λειτουργεί και πώς διοικείται η Εκκλησία της Ελλάδος από την Ιερά Σύνοδο και ότι απαγορεύεται να μεταφραστεί η Αγία Γραφή σε άλλον γλωσσικό τύπο. Κι αυτή δεν είναι η μόνη παράδοξη, παράταιρη αναφορά μέσα στο κείμενο. Στο άρθρο 18, στο οποίο περιγράφει τι ισχύει με την ιδιοκτησία μεταλλείων, σπηλαίων, αρχαιολογικών χώρων και του υπόγειου πλούτου της χώρας, για κάποιο λόγο αναφέρει συγκεκριμένα μοναστήρια, η περιουσία των οποίων δεν μπορεί να απαλλοτριωθεί. Ξέρετε τι θυμίζει αυτή η παράγραφος; Ρουσφέτι. Είναι σαν να έχει κωδικοποιηθεί ρουσφέτι μέσα στο Σύνταγμα.
4. Το Σύνταγμα είναι γραμμένο για άνδρες. Η έμφυλη γλώσσα υπάρχει παντού στο κείμενο. Μόνο σε μια παράγραφο του άρθρου 4 εμφανίζεται ο όρος «Ελληνίδα», σε αντιδιαστολή με το «Ελληνας» (είναι το άρθρο για την ισότητα). Σε όλα τα υπόλοιπα σημεία οι πολίτες αναφέρονται γενικά ως «Ελληνες» και ο αρχηγός του κράτους ως «ο Πρόεδρος». Το άρθρο 21, εξάλλου, θέτει «τη μητρότητα» υπό «την προστασία του κράτους», αλλά όχι «την πατρότητα» ή «τη γονεϊκότητα». Αυτό είναι σε κάποιο βαθμό φυσιολογικό και αναμενόμενο, βεβαίως. Η τελευταία εκτενής αναθεώρηση αυτού του κειμένου έγινε το 2001, 22 χρόνια πριν, σε έναν κόσμο αλλιώτικο.
5. Από την άλλη, όμως. Αυτό που ίσως είναι λιγότερο αναμενόμενο είναι ότι το Σύνταγμα έχει μέσα την πρόβλεψη ότι «όλοι οι εργαζόμενοι ανεξαρτήτως φύλου ή άλλης διάκρισης έχουν δικαίωμα ίσης αμοιβής για παρεχόμενη εργασία ίσης αξίας» (άρθρο 22) και ότι «δεν αποτελεί διάκριση λόγω φύλου η λήψη θετικών μέτρων για την προώθηση της ισότητας μεταξύ ανδρών και γυναικών» (άρθρο 116). Αυτό το τελευταίο μπορείτε να το χρησιμοποιείτε και ως επιχείρημα όποτε ακούτε ότι πολιτικές στήριξης των γυναικών στην αγορά εργασίας ή αλλού αποτελούν δήθεν «διάκριση» ή «αδικία». Προβλέπονται από το Σύνταγμα της χώρας αυτά. «Το κράτος», λέει, «μεριμνά για την άρση των ανισοτήτων που υφίστανται στην πράξη, ιδίως σε βάρος των γυναικών».
6. Κάτι άλλο που προβλέπεται ευθαρσώς. Στο άρθρο 117 παράγραφος 3 το Σύνταγμα εξασφαλίζει ότι δημόσια ή ιδιωτικά δάση και δασικές εκτάσεις που καταστρέφονται από πυρκαγιά ή αποψιλώνονται κηρύσσονται υποχρεωτικά αναδασωτέες και αποκλείεται να διατεθούν για άλλο σκοπό. Υπάρχουν σήμερα Ελληνίδες και Ελληνες που νομίζουν ότι στα καμένα χτίζονται βίλες και ανεμογεννήτριες. Αυτό απαγορεύεται διά ροπάλου εδώ και πολλά χρόνια από τη νομοθεσία, αλλά απαγορεύεται ακόμα και από το ίδιο το Σύνταγμα.
7. Το Σύνταγμα είναι κρατικιστικό. Το άρθρο 15 λέει: «Η ραδιοφωνία και η τηλεόραση υπάγονται στον άμεσο έλεγχο του κράτους». Το άρθρο 16 λέει: «Ο αθλητισμός τελεί υπό την προστασία και την ανώτατη εποπτεία του κράτους». Και, βέβαια, το άρθρο 106: Για την εδραίωση της κοινωνικής ειρήνης και την προστασία του γενικού συμφέροντος το κράτος «προγραμματίζει και συντονίζει την οικονομική δραστηριότητα στη χώρα, επιδιώκοντας να εξασφαλίσει την οικονομική ανάπτυξη όλων των τομέων της εθνικής οικονομίας». Για όσες και όσους έχουν ψευδαισθήσεις, μια ανάγνωση αρκεί για να μας δείξει ότι libertarian οράματα ελαχιστοποίησης του ρόλου και του μεγέθους του κράτους στην Ελλάδα δεν είναι μόνο ουτοπικά – είναι αντισυνταγματικά. Από την άλλη:
8. Το κράτος παραβιάζει το Σύνταγμα συστηματικά. Στο άρθρο 74 λέει: «Νομοσχέδιο ή πρόταση νόμου που περιέχει διατάξεις άσχετες με το κύριο αντικείμενό τους δεν εισάγεται για συζήτηση». Οπως όλες και όλοι ξέρουμε, η πλειονότητα των νομοσχεδίων που περνούν από τη Βουλή έχουν μέσα άσχετες διατάξεις, δηλαδή παραβιάζουν το Σύνταγμα. Το προεδρείο της Βουλής διαχρονικά δεν κάνει τίποτε γι’ αυτό και κανείς δεν ασχολείται με το θέμα.
9. Μπορείτε να υποβάλετε πρόταση νόμου στη Βουλή. Εσείς που διαβάζετε αυτό το κείμενο. Μπορείτε να το κάνετε. Το άρθρο 73 του Συντάγματος προβλέπει πως κάθε πολίτης μπορεί να υποβάλει πρόταση νόμου για ψήφιση στη Βουλή, φτάνει να συγκεντρώσει 500.000 υπογραφές. Αυτό μπορεί να γίνει δύο φορές σε κάθε κοινοβουλευτική περίοδο. Μέχρι τώρα δεν έχει συμβεί ποτέ.
10. Οι τελευταίες 27 λέξεις του Συντάγματος είναι οι καλύτερες και είναι οι εξής: «Η τήρηση του Συντάγματος επαφίεται στον πατριωτισμό των Ελλήνων, που δικαιούνται και υποχρεούνται να αντιστέκονται με κάθε μέσο εναντίον οποιουδήποτε επιχειρεί να το καταλύσει με τη βία».