Το τραγικό δυστύχημα στα Τέμπη με τους δεκάδες νεκρούς και τραυματίες είναι ένα συλλογικό τραύμα για την κοινωνία μας. Υπάρχουν πάρα πολλές πτυχές που μπορούν και πρέπει να αναδειχθούν, με κυριότερη αυτή των αιτίων της τραγωδίας. Η προβληματική ιστορία του σιδηροδρομικού δικτύου και των σχετικών υποδομών θα μπορούσε να είναι και μια παρουσίαση των δομικών παθογενειών της Ελλάδας. Ωστόσο, μπορεί να γίνει και διαφορετική προσέγγιση, μια και η ασφάλεια του σιδηροδρομικού δικτύου είναι μέρος της μεγάλης ομπρέλας της ασφάλειας των κρίσιμων υποδομών. Ενας τομέας που μετά τη δολιοφθορά στον αγωγό Nord Stream αποτελεί κρίσιμη προτεραιότητα για την Ε.Ε.
Παρότι όμως είναι ένας από τους σημαντικότερους τομείς για την ασφάλεια και την προστασία, στην Ελλάδα υπάρχουν διαχρονικές ελλείψεις και προβλήματα στον σχεδιασμό μιας ολιστικής πολιτικής. Δεν είναι τυχαίο πως παρά το γεγονός ότι η Ε.Ε. βρίσκεται στη φάση ενός νέου πλαισίου για τις κρίσιμες οντότητες, το διάδοχο σχήμα των κρίσιμων υποδομών, στην Ελλάδα δεν έχουμε εθνική πολιτική για τις υποδομές. Αξιο αναφοράς είναι πως η σχετική οδηγία της Ε.Ε. μάς πηγαίνει πίσω στο 2008, κάτι που δείχνει τη διαχρονική αστοχία στον σχεδιασμό και την υλοποίηση πολιτικής. Ειδικότερα, υπάρχουν τρεις δομικές παθογένειες.
Η πρώτη είναι ο κατακερματισμός της πολιτικής εσωτερικής ασφάλειας, μια και σε αυτή ως υποσύνολο εντάσσεται η ασφάλεια των υποδομών, μεταξύ διαφορετικών υπουργείων και υπηρεσιών. Μπορούμε να μετρήσουμε τουλάχιστον πέντε υπουργεία (Προστασίας του Πολίτη, Κλιματικής Κρίσης και Πολιτικής Προστασίας, Ψηφιακής Διακυβέρνησης, Υποδομών και Μεταφορών, Περιβάλλοντος και Ενέργειας κτλ.).
Η δεύτερη είναι η προβληματική συνεργασία μεταξύ δημοσίου και ιδιωτικού τομέα. Τις περισσότερες κρίσιμες υποδομές τις λειτουργούν ιδιωτικές εταιρείες, οι οποίες έχουν τον δικό τους σχεδιασμό ασφάλειας. Το πρόβλημα ξεκινάει όταν το Δημόσιο δεν έχει ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο και συγκεκριμένα standards, τα οποία θα πρέπει να ακολουθεί ο λειτουργός της υποδομής, είτε είναι δημόσιος είτε ιδιωτικός.
Η τρίτη παθογένεια είναι η απουσία κουλτούρας ασφάλειας από το ανθρώπινο δυναμικό, που τρέχει στην καθημερινότητα τις κρίσιμες υποδομές. Οι λόγοι αυτής της παθογένειας πολλοί, από τις στρεβλώσεις του συνδικαλισμού, από τα πολιτισμικά τραύματα για την έννοια της ασφάλειας έως και την απροθυμία των διοικητικών στελεχών να επενδύσουν στην ευαισθητοποίηση του προσωπικού σε ζητήματα ασφάλειας και προστασίας. Εδώ πρέπει να προσθέσουμε και μια διάσταση άρνησης στην αξιοποίηση της τεχνολογίας, που πολλές φορές εσφαλμένα συνδέεται με πιθανές απολύσεις ανθρωπίνου δυναμικού.
Διαχρονική αστοχία με τρεις δομικές παθογένειες στον σχεδιασμό και στην υλοποίηση πολιτικής ασφάλειας.
Τα προβλήματα όμως υπάρχουν και στη μεγάλη εικόνα. Ο σχεδιασμός ασφάλειας της Ελλάδας βασιζόταν για πολλά χρόνια σε αυτόν των Ολυμπιακών Αγώνων. Ομως ο κόσμος άλλαξε πολλές φορές από τότε και η τεχνολογία έκανε κυριολεκτικά άλματα. Δεν είναι τυχαίο πως μέχρι το 2020 η Ελλάδα δεν είχε εθνικό μηχανισμό διαχείρισης κρίσεων και καταστροφών. Πρέπει να προσθέσουμε και δύο δομικά προβλήματα του σχεδιασμού. Το πρώτο είναι η μη αξιοποίηση των μελλοντικών τάσεων. Ο σχεδιασμός ασφάλειας δεν ακολουθεί τις απειλές και τους κινδύνους, προσπαθεί να τους προβλέψει ώστε να κινηθεί εμπροσθοβαρώς. Το δεύτερο είναι η μη επένδυση των τρωτοτήτων. Επιτυχής σχεδιασμός σημαίνει εντοπισμός τρωτοτήτων και θωράκισή τους.
Πέρα όμως από τα προβλήματα, τις παθογένειες και τις αστοχίες, υπάρχει και η καθημερινότητα που δεν μπορεί να περιμένει τις δομικές υστερήσεις της χώρας. Υπάρχει μια διπλή ανάγκη. Το κράτος πρέπει να εκσυγχρονιστεί και να εξελιχθεί σε ένα σύγχρονο κράτος προστασίας από όλες τις κρίσεις, τις απειλές και τους κινδύνους, συμπεριλαμβανομένων των ατυχημάτων. Αυτό στην πράξη σημαίνει μια διακυβέρνηση ασφάλειας, η οποία θα έχει οριζόντια και κάθετη δομή και θα μπορέσει να ενώσει όλες τις τελείες σε μία καλοκουρδισμένη μηχανή. Οι πολίτες θα πρέπει να προσαρμοστούμε σε αυτή τη νέα πραγματικότητα. Οι κοινωνίες που ζούμε είναι αυτές της διακινδύνευσης. Ο κίνδυνος είναι στοιχείο της καθημερινότητάς μας και σε αυτό το πλαίσιο πρέπει πλέον να λειτουργούμε. Μόνο που το πλαίσιο πρέπει να το ορίσει το κράτος· αυτό έχει άλλωστε την ευθύνη για την ευαισθητοποίηση των πολιτών.
Το ζητούμενο της εποχής μας είναι η ανθεκτικότητα. Το αποδεικνύουν κάθε μέρα οι κρίσεις που αντιμετωπίζουμε. Η Ελλάδα, μια χώρα που έχει έντονη την αίσθηση της εξωτερικής απειλής, πρέπει να επενδύσει και άλλο στον τομέα της προστασίας. Η δημιουργία του μηχανισμού και του αυτόνομου υπουργείου συνέβαλε δομικά στην αναβάθμιση των δυνατοτήτων ανταπόκρισης. Η μεγάλη όμως μεταρρύθμιση είναι ο καθορισμός προδιαγραφών ασφάλειας σε όλες τις κρίσιμες υποδομές και ο έλεγχος εφαρμογής τους. Δεν υπάρχει άλλος δρόμος για να περιορίσουμε τις πιθανότητες ατυχημάτων και τις επιπτώσεις των καταστροφών.
Ο κ. Τριαντάφυλλος Καρατράντος είναι δρ Ευρωπαϊκής Ασφάλειας και Νέων Απειλών, κύριος ερευνητής στο ΕΛΙΑΜΕΠ.