Ο αιώνας της μοναξιάς

6' 39" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Πριν από τρία χρόνια, σαν σήμερα, περνούσαμε τα πρώτα 24ωρα του εγκλεισμού στα σπίτια μας, κατά τη διάρκεια της επέλασης ενός νέου, άγνωστου και επικίνδυνου ιού. Ένα από τα στοιχεία που πέρασαν απαρατήρητα από εκείνη την περίοδο, ήταν το εξής: το 11% των Ελληνίδων και των Ελλήνων πέρασαν την καραντίνα μόνες και μόνοι. Χωρίς άλλον άνθρωπο στο σπίτι δίπλα τους. Στις ηλικίες άνω των 65 το ποσοστό ήταν διπλάσιο. Η πανδημία της μοναξιάς είχε ξεκινήσει αρκετά νωρίτερα από την πανδημία του κορωνοϊού. Αλλά η αντιμετώπιση της δεύτερης έκανε την πρώτη χειρότερη, σε βαθμό που σήμερα να μιλάμε για ένα μεγάλο, σχετικά αόρατο, αλλά διαρκώς επιδεινούμενο πρόβλημα για τις κοινωνίες, για το οποίο, μάλιστα, δεν υπάρχει εμβόλιο.

Διάβασα πρόσφατα το “The Lonely Century”, ένα σχετικό βιβλίο που έγραψε πρόσφατα η βρετανίδα οικονομολόγος Νορίνα Χερτς. Η συγγραφέας έχει συγκεντρώσει πολλά πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία που μας δείχνουν ότι ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι στον κόσμο μας νιώθουν και είναι μόνοι. Κι εξηγεί το γιατί αυτό έχει δραματικά αποτελέσματα για τις κοινωνίες μας.

Αλλά τι είναι η “μοναξιά”; Για να την ορίσει, η συγγραφέας χρησιμοποεί την “κλίμακα μοναξιάς του UCLA”, ένα ερωτηματολόγιο με 20 ερωτήσεις, για κάθε μια από τις οποίες προσφέρονται τέσσερις βαθμολογημένες απαντήσεις. Για παράδειγμα, αν απαντήσετε “μερικές φορές” στην ερώτηση “πόσο συχνά νιώθετε ότι κανείς δεν σας ξέρει πολύ καλά”, παίρνετε 3 βαθμούς. Αν απαντήσετε “ποτέ”, παίρνετε 1. Αν το άθροισμα των απαντήσεών σας σε όλες τις ερωτήσεις είναι πάνω από 43, τότε πάσχετε, λέει, από μοναξιά.

Πέρα από τον ορισμό και το τι νιώθει ο καθένας και η καθεμία, όμως, η ουσία του φαινομένου όπως περιγράφεται στο βιβλίο είναι η έλλειψη αποδοχής, φροντίδας και στήριξης του ατόμου από το κοινωνικό περιβάλλον του. Κι αυτό είναι ένα φαινόμενο πολύ συχνό στις μέρες μας. Το 1990 το 3% των αμερικανών δήλωναν πως δεν έχουν κανένα κοντινό φίλο. Το 2022 το ποσοστό είναι 12%. Στο Ηνωμένο Βασίλειο το ποσοστό είναι αντίστοιχο. 3 στους 4 βρετανούς δηλώνουν γνωρίζουν τα ονόματα των γειτόνων τους. Το 56% των Λονδρέζων και το 52% των νεοϋορκέζων δηλώνουν ότι η πόλη τους είναι ένα “μοναχικό μέρος”.

Δεν αντιμετωπίζουν όλες οι κοινωνίες το πρόβλημα στον ίδιο βαθμό. Στην Ιαπωνία είναι πολύ έντονο, ας πούμε, ειδικά στις μεγαλύτερες ηλικίες. Κι έχει διάφορες συνέπειες στον τρόπο με τον οποίο ζουν και συμπεριφέρονται διάφορες κοινωνικές ομάδες. Μια αναπάντεχη συνέπεια που αναφέρει η Χερτς στο βιβλίο, είναι ο τετραπλασιασμός των εγκλημάτων (κυρίως μικροκλοπές) με δράστες άτομα ηλικίας άνω των 65 στην Ιαπωνία τα τελευταία είκοσι χρόνια. Πρόκειται περί μάστιγας. Αυτοί οι θύτες είναι, δε, αφοσιωμένοι: το 70% εγκληματούν ξανά μέσα στα επόμενα 5 χρόνια από τη σύλληψή τους. Γιατί συμβαίνει αυτό, και τι σχέση έχει με τη μοναξιά; Μα επειδή αυτοί οι Ιάπωνες ηλικιωμένοι τα κάνουν για να τους πιάσουν και να τους βάλουν στη φυλακή, όπου βρίσκουν τη φροντίδα και την παρέα που δεν έχουν έξω στον κόσμο, ολομόναχοι.

“Αξιοπερίεργες” κοινωνικές εκφάνσεις της μοναξιάς, που δείχνουν το πρόβλημα με γλαφυρό τρόπο, υπάρχουν και αλλού. Στη Νότια Κορέα έχουν τα “μουκμπανγκ”, online βίντεο τα οποία απεικονίζουν δείχνουν ανθρώπους να τρώνε (σε ζωντανή μετάδοση ή όχι). Μοναχικοί άνθρωποι τα βάζουν να παίζουν στον υπολογιστή, κατά τη διάρκεια των γευμάτων τους, για να νιώθουν ότι τρώνε παρέα με κάποιον άλλο. Η Χερτς αναφέρει την ιστορία ενός άνδρα που, όταν μετακόμισε μόνος στην Καλιφόρνια, δεν μπορούσε να αναπτύξει φιλίες ή στενές γνωριμίες, και άρχισε να πληρώνει μια γυναίκα, $80 την επίσκεψη, για να πηγαίνει στο σπίτι της και να τον αγκαλιάζει για μια ώρα.

Όλη αυτή μοναξιά έχει συνέπειες, προφανώς. Πρώτα απ’ όλα, στην υγεία. Η μοναξιά προκαλεί μεγαλύτερα προβλήματα υγείας από ό,τι η έλλειψη σωματικής άσκησης ή η παχυσαρκία, και παρόμοια με την κατανάλωση αλκοόλ. Το ανθρώπινο σώμα, κατασκευασμένο για να λειτουργεί κοντά σε άλλα ανθρώπινα σώματα, αντιλαμβάνεται τη μοναξιά ως απειλή. Την αντιμετωπίζει σαν φλεγμονή. Στατιστικά, λέει, το να είναι κάποιος ή κάποια μόνος ή μόνη προκαλεί όση βλάβη προκαλεί στον οργανισμό το κάπνισμα 15 τσιγάρων την ημέρα. Ανεξαρτήτως ηλικίας, φύλου, εισοδημάτων ή εθνικότητας. Αν πάσχετε από μοναξιά έχετε 29% μεγαλύτερη πιθανότητα να εμφανίσετε στεφανιαία νόσο, 32% μεγαλύτερο κίνδυνο εμφράγματος και 64% μεγαλύτερη πιθανότητα να εμφανίσετε κλινική άνοια.

Αλλά αυτές δεν είναι οι μόνες συνέπειες. Πολλαπλές έρευνες δείχνουν ότι οι πολίτες που δεν πάσχουν από μοναξιά, αυτοί που συμμετέχουν σε κοινωνικές δράσεις και συλλογικές δραστηριότητες, είναι πιο προοδευτικοί και λιγότερο ευάλωτοι σε υπερσυντηρητικά ή και αντιδημοκρατικά μηνύματα. Το European Social Survey έδειξε ότι ένας από τους δείκτες που επηρεάζουν τη στάση των πολιτών απέναντι στη μετανάστευση και τους πρόσφυγες, ας πούμε, είναι η κοινωνική απομόνωση -είναι ένας παράγοντας που επηρεάζει πολύ περισσότερο από ό,τι το φύλο ή η ηλικία. Σε έρευνα του 2016 στην οποία οι ερωτηθέντες καλούνταν να απαντήσουν στο “σε ποιον θα απευθύνονταν αν χρειάζονταν βοήθεια” για μια σειρά από θέματα της καθημερινής τους ζωής, οι ψηφοφόροι του Ντόναλντ Τραμπ δήλωναν “στον εαυτό μου” σε πολύ μεγαλύτερα ποσοστά από ό,τι οι ψηφοφόροι άλλων υποψηφίων. Σύμφωνα με μια έρευνα του American National Social Network το 2020, το ποσοστό των λευκών ψηφοφόρων που δήλωναν ότι έχουν “τουλάχιστον έναν κοντινό άνθρωπο” στη ζωή τους και ψήφιζαν Τραμπ ήταν περίπου 40%. Το ποσοστό των λευκών ψηφοφόρων που δεν είχαν κανέναν κοντινό άνθρωπο στη ζωή τους και ψήφιζαν Τραμπ, όμως, ήταν 60%. Η Χάνα Άρεντ το είχε ορίσει πολύ νωρίτερα, γράφοντας ότι η απολυταρχία “βασίζεται στη μοναξιά, μια από τις πιο ακραίες και δραματικές εμπειρίες για έναν άνθρωπο”. Στο βιβλίο η Χερτς υποστηρίζει ότι αυτός ήταν ένας λόγος που οι προεκλογικές συγκεντρώσεις του Τραμπ ήταν τόσο επιτυχημένες -επειδή ήταν στημένες σαν κοινωνικά δρώμενα, και αποτελούσαν μοναδική ευκαιρία συμμετοχής και συνύπαρξης για ανθρώπους που κατά τα άλλα δεν έχουν πλούσια κοινωνική ή συλλογική δραστηριότητα.

Ως προς τα αίτια του φαινομένου, η συγγραφέας κάπως μας τα χαλάει. Ενώ επισημαίνει τα χαρακτηριστικά της σύγχρονης ζωής που ενισχύουν την έμφαση στην ατομική ευθύνη και υποβαθμίζουν την αξία της συλλογικότητας, παραγνωρίζει την πολυπλοκότητα αυτού του φαινομένου (που έχει αναλυθεί συναρπαστικά από το Ρόμπερτ Πάτναμ και άλλους) κραδαίνοντας ωσάν ξίφος το πασπαρτού του “νεοφιλελευθερισμού”. Για τη μοναξιά φταίει ο νεοφιλελευθερισμός, λέει, μολονότι οι περισσότερες κοινωνίες που αντιμετωπίζουν το μεγαλύτερο πρόβλημα στην εποχή μας, και τις οποίες αναφέρει στα παραδείγματά της (Ιαπωνία, Κορέα, ανατολική Ευρώπη) δεν είναι “νεοφιλελεύθερες”. Αλλά δεν πειράζει. Γιατί και η Χερτς αναγνωρίζει ότι η λύση του προβλήματος της μοναξιάς στις ημέρες μας δεν είναι η κατάρρευση του καπιταλισμού. Αρκεί να αναδειχθεί το πρόβλημα και να δοθεί έμφαση σε αυτό που επισημαίνουν κοινωνικοί επιστήμονες εδώ και δεκαετίες: ευκαιρίες και κίνητρα ώστε οι πολίτες να συμμετέχουν σε κοινές δράσεις. “Να δημιουργηθούν οι συνθήκες και οι αφορμές”, γράφει η Χερτς, “ώστε οι άνθρωποι να συναντιούνται και να περνούν χρόνο μαζί”. Από τα διάφορα παραδείγματα που αναφέρει, μου άρεσε περισσότερο ένα.

Στη Ρουάντα, μια χώρα με κοινωνικές δομές κατεστραμμένες και κοινωνική συνοχή βαριά τραυματισμένη από έναν αιματηρό εμφύλιο, επιβλήθηκε η “ουμουγκάντα”. Σημαίνει “μαζί για έναν κοινό στόχο” και αποτελεί μια μορφή υποχρεωτικής κοινωνικής θητείας. Κάθε Σάββατο, από τις 8 το πρωί μέχρι τις 11, όλες και όλοι οι πολίτες υποχρεώνονται να συμμετέχουν σε κοινές δράσεις στην πόλη τους, καθαρίζοντας δρόμους, πάρκα ή κοινόχρηστους χώρους μαζί. Αυτό είναι μόνο ένα παράδειγμα (που είχε δραματικά αποτελέσματα στο Κιγκάλι, όχι μόνο ως προς την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής, αλλά και επειδή καθάρισε η πόλη), αλλά τέτοιες δράσεις μπορούν να έχουν μεγάλη επίπτωση σε κάποιες κοινωνίες όπως η δική μας. Γιατί μπορεί να μην είμαστε Ιαπωνία, αλλά ως κοινωνία είμαστε εξαιρετικά ευάλωτοι στη μοναξιά και της συνέπειές της. Θυμάστε μήπως εκείνο το εύρημα του “World Values Survey”, που μετράει την εμπιστοσύνη των πολιτών απέναντι στους άλλους ανθρώπους; Στην δική μας κοινωνία μπορεί να έχουμε πολύ ψηλά το θεσμό της οικογένειας, αλλά εκτός οικογένειας δεν έχουμε τίποτε -είμαστε τελευταίοι σε όλους τους δείκτες που μετράνε το κοινωνικό κεφάλαιο, από τη συμμετοχή σε κοινωνικές οργανώσεις και δράσεις μέχρι τον εθελοντισμό και την αιμοδοσία. Το ποσοστό των Ελλήνων που δηλώνουν ότι εμπιστεύονται “τους άλλους ανθρώπους” είναι 10% -χαμηλότερο από των ανεπτυγμένων, δημοκρατικών -ακόμα και “νεοφιλελεύθερων”χωρών- αντίστοιχο διαλυμένων χωρών της Αφρικής. Και πώς καταλήγουν οι άνθρωποι που δεν εμπιστεύονται (αντέχουν, ανέχονται, συμπαθούν) τους γύρω τους;

Μόνοι. 

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή