Αύριο η Ελλάδα γιορτάζει τα 202 χρόνια από την συμβολική έναρξη της επανάστασης που οδήγησε στην ίδρυση του ελληνικού κράτους. Από τα πολλά πράγματα που έχουν κάνει οι κάτοικοι αυτής εδώ της γεωγραφικής γωνιάς την τελευταία χιλιετία, εκείνο ήταν ίσως το σημαντικότερο και το πιο επιδράστικό. Ένα συμβάν παγκόσμιου βεληνεκούς, που συγκλόνισε, συνάρπασε, ενέπνευσε και κατέπληξε ολόκληρους λαούς, κι οι συνέπειες του οποίου, χωρίς καμιά υπερβολή, άλλαξαν τον κόσμο. Με την αφορμή του εορτασμού των 200 χρόνων πρόπερσι όλες και όλοι είχαμε την τύχη να υποδεχτούμε κάτι πολύ σημαντικό: μια ομοβροντία νέων εκδόσεων που περιγράφουν διάφορες πτυχές εκείνης της κοσμοϊστορικής δεκαετίας, καταρρίπτοντας μύθους και αναδεικνύοντας παραγνωρισμένες αλλά συναρπαστικές λεπτομέρειες. Ενα από τα βιβλία που κάνουν αυτή τη δουλειά πολύ αποτελεσματικά είναι, βεβαίως, το “The Greek Revolution” του Bρετανού (πολιτογραφημένου και Ελληνα, πια) ιστορικού Μαρκ Μαζάουερ, που λέει συνοπτικά ολόκληρη την ιστορία της επανάστασης και της δημιουργίας του πρώτου ελεύθερου κράτους που αποκολλήθηκε από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, από τις απαρχές της Φιλικής Εταιρείας μέχρι την οριστικοποίηση των συνόρων και την έλευση του βασιλιά Όθωνα.
Διαβάζοντας ένα τέτοιο κείμενο, τρία πράγματα μου έρχονται στο μυαλό. Πρώτον, πόσο μεγάλο κρίμα είναι ο τρόπος με τον οποίο το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα έχει διδάξει την ιστορία της επανάστασης σε αλλεπάλληλες γενιές Ελλήνων. Η εξιδανικευμένη, παραμορφωμένη, απλοποιημένη εκδοχή της ιστορίας που μαθαίναμε στα σχολικά βιβλία αποκαλύπτει περισσότερο τις τερατώδεις ανασφάλειες ενός λαού για την ταυτότητά του, παρά τα πλούσια μηνύματα, τη σημασία και την εμβέλεια ενός γεγονότος στο οποίο πρωταγωνίστησαν αληθινοί, συναρπαστικοί άνθρωποι σε πραγματικές, πολύπλοκες συνθήκες. Οι συνέπειες αυτής της διαστρέβλωσης είναι ορατές με διάφορους τρόπους στην κοινωνία μας σήμερα, φρονώ. Αλλά αυτό είναι θέμα για άλλη συζήτηση.
Το δεύτερο πράγμα είναι η δύναμη της τύχης, η ακατάβλητη ισχύς της συγκυρίας. Η ιστορία της ελληνικής επανάστασης είναι μια βρώμικη, πολύχρονη, περίπλοκη ιστορία, στην οποία μπλέκονται ξένοι παράγοντες, ανθρώπινες ιδιαιτερότητες, πολλαπλά αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα και τυχαία συμβάντα. Κανονικά ήταν μια απόπειρα που δεν θα έπρεπε να πετύχει -δεν θα μπορούσε να πετύχει. Πράγματι, έφτασε στα πρόθυρα της κατάρρευσης -και μάλιστα πολλές φορές. Αλλά τελικά όχι απλά πέτυχε, αλλά κατόρθωσε στόχους που στην αρχή οι αφελείς κι αιθεροβάμονες εμπνευστές της δεν τολμούσαν καν να ονειρευτούν. Ήταν ένας απόλυτος, μοναδικός και τελεσίδικος θρίαμβος. ”Δεν υπάρχει ούτε μία περιοχή που να ξεσηκώθηκε το 1821 και σήμερα να μην ανήκει στο ελληνικό κράτος”, μου υπενθύμισε σε ένα podcast τις προάλλες ο καθηγητής του ΕΚΠΑ Αριστείδης Χατζής, που έχει επίσης γράψει ένα ζωντανό, συναρπαστικό βιβλίο για τα πρώτα χρόνια της επανάστασης (“Ο Ενδοξότερος Αγώνας”). Πώς συνέβη αυτός ο θρίαμβος; Διαβάζοντας την ιστορία όπως την περιγράφει ο Μαζάουερ, δεν μπορεί κανείς παρά να μένει κατάπληκτος με το πώς τόσο πολλοί άνθρωποι πήραν τόσο πολλές, τόσο σωστές αποφάσεις. Πώς ένας τόσο ετερόκλητος συρφετός ανθρώπων συνεννοήθηκε και συντονίστηκε (ούτε κατά διάνοια άψογα, αλλά) με τρόπο αρκετό ώστε να κατορθώσει κάτι το πρωτοφανές. Αλλά δεν ήταν μόνο αυτό. Ακολούθησε και μια σειρά από εκπληκτικές συμπτώσεις και συγκυρίες, που τελικά, ακύρωναν τις πολλές αναποδιές και τα μεγάλα λάθη που γίνονταν καθ’ όλη τη διάρκεια της επανάστασης.
Για ποιο λόγο ο Σουλτάνος εξανάγκασε το Χουρσίτ Πασά, τον ταλαντούχο στρατάρχη που είχε εξοντώσει τον Αλή Πασά και είχε ολοκληρωτικά υποτάξει τη Δυτική Ελλάδα, να αυτοκτονήσει το 1822; Θα είχαν μπει ποτέ στη μάχη ο Καραϊσκάκης κι οι άλλοι αρματωλοί αν ζούσε ο Χουρσίτ; Τι θα είχε γίνει αν ο Ντελακρουά δεν είχε ζωγραφίσει τη Σφαγή της Χίου, αν ο Μπάιρον δεν είχε πεθάνει στο Μεσολόγγι, αν ο Σέλλεϊ δεν είχε γράψει το ποίημα “Ελλάς”; Τι θα είχε γίνει αν, εντελώς συμπτωματικά, εκείνη την εποχή δεν ιδρύονταν μαζικά μουσεία και γκαλερί στην Ευρώπη, με αποτέλεσμα οι λαοί της να έρχονται για πρώτη φορά σε επαφή με αριστουργήματα από την αρχαία Ελλάδα; Τη στιγμή που η επανάσταση ξεκινούσε το 1821, το κοινό του Παρισιού εκαστασιαζόταν με την πρώτη παρουσίαση της Αφροδίτης της Μήλου, ενώ το βρετανικό μουσείο είχε μόλις αγοράσει τα γλυπτά που είχε κλέψει ο Λόρδος Έλγιν, για να τον ξελασπώσει από τα χρέη. Πώς θα πετύχαινε η ελληνική επανάσταση αν δεν ξεσπούσε ακριβώς πάνω στην εποχή που η ισχύς της “κοινής γνώμης” γινόταν για πρώτη φορά ένας σημαντικός παράγοντας που κινητοποιούσε και επηρέαζε τις αυτοκρατορίες της Ευρώπης; Οι Times του Λονδίνου, όπως μου θύμισε ο Αριστείδης Χατζής στην κουβέντα μας, φιλοξένησαν πάνω από 4000 δημοσιεύματα για την ελληνική επανάσταση. Η οποία συνολικά διήρκεσε περίπου 3000 ημέρες. Πώς θα είχε πετύχει η δική μας επανάσταση, αν ολόκληρο το γεωπολιτικό σκηνικό στην Ευρώπη δεν είχε αλλάξει ολοκληρωτικά με τρόπους που μας συνέφεραν ακριβώς τη στιγμή που μας βόλευε;
Το τρίτο πράγμα που μου ήρθε στο μυαλό διαβάζοντας το βιβλίο του Μαζάουερ, είναι κάτι έμμεσο: η πολιτισμική ένδεια της χώρας μας, ειδικά τις τελευταίες δεκαετίες. Γιατί η εποχή της ελληνικής επανάστασης είναι γεμάτη με μικρές και μεγάλες συναρπαστικές ιστορίες και πολύπλοκους, πολύχρωμους χαρακτήρες, φτιαγμένους λες για να πρωταγωνιστήσουν σε ταινίες και μυθιστορήματα. Μπορεί πλέον να έχουν γραφτεί αρκετά καλά ιστορικά βιβλία που να τους περιγράφουν, αλλά δεν έχουν φτιαχτεί αρκετά ποιοτικά έργα τέχνης που να λένε αυτές τις ιστορίες, ικανά να πυροδοτήσουν τη φαντασία μας και να καταγράψουν τα συμβάντα εκείνα στο συλλογικό θυμικό με τρόπο βαθύτερο από ό,τι τα σχολικά βιβλία και οι προφορικά αναπαραγόμενοι μύθοι. Όλες οι χώρες καταγράφουν τα μεγάλα ιστορικά τους συμβάντα με αυτό τον τρόπο. Εμείς, πέραν κάποιων κιτς εξαιρέσεων τη δεκαετία του 1970 και κάποιων άλλων, ελάχιστων, δεν έχουμε μια στιβαρή παραγωγή μυθοπλασίας εμπνευσμένη από τη δική μας επανάσταση. Κι είναι κρίμα, επειδή η δική μας επανάσταση όχι απλά δεν υστερεί της Γαλλικής, της Αμερικανικής, των λατινοαμερικανικών επαναστάσεων εκείνης της εποχής με τον Μπολίβαρ και τον Σαν Μαρτίν, ή των άλλων επαναστάσεων του 1830 ή του 1848 στην Ευρώπη. Ίσα ίσα, ήταν από τις πιο σημαντικές και συναρπαστικές, γεμάτη με μοναδικές ανθρώπινες ιστορίες, ιδανικές για να γίνουν ταινίες, μυθιστορήματα, ή σειρές στο Netflix. Η εξέγερση της Ύδρας το 1821, ας πούμε, όταν ένας άνεργος καπετάνιος ονόματι Αντώνης Οικονόμου κατέλαβε την εξουσία για να αναγκάσει τους πλούσιους πλοιοκτήτες να στείλουν καράβια στην επανάσταση, είναι μια ελάχιστα γνωστή αλλά φανταστική ιστορία. Ή η απίστευτη, επεισοδιακή αποστολή του Παλαιών Πατρών Γερμανού και του Γιωργάκη Μαυρομιχάλη (μετέπειτα δολοφόνου του Καποδίστρια) στον Πάπα (!) για να του ζητήσουν την ένταξη της ελληνικής Εκκλησίας στην Καθολική. Ή η ιστορία του Σπύρου Μήλιου (γνωστού ως Σπυρομήλιου), ή η πραγματική ιστορία του Οδυσσέα Ανδρούτσου (που ήταν ένας βίαιος παλιάνθρωπος και έδρασε ως κανονικός προδότης σε περισσότερες από μία περιπτώσεις), ή οι ιστορίες τοξικών, διαβρωτικών προσωπικοτήτων που έβλαψαν την επανάσταση, όπως ο φονταμενταλιστής Παππουλάκος και ο προδότης Δημήτρης Νενέκος, ή οι ιστορίες ορφανών που φυγαδεύτηκαν από την Ελλάδα, όπως ο ακτιβιστής κατά της δουλείας Τζον Ζάχος και ο μετέπειτα γερουσιαστής Λουκάς Μιλτιάδης Μίλερ. Ή, ακόμα, η ιστορία της Μαντάμ Τορικέλι, μιας Ισπανίδας που είχε ακολουθήσει το φιλέλληνα σύζυγό της στην μάχη, ντυμένη σαν αγόρι. Ή η ιστορία της Μαριγώς, της συντρόφου του Καραϊσκάκη, που ήταν δίπλα του καθ΄όλη τη διάρκεια του αγώνα, επίσης ντυμένη αντρικά. Για να μην μιλήσουμε για τα πιο γνωστά γεγονότα, την Τριπολιτσά, το Μεσολόγγι, τη Χίο, ή τη μάχη της Αθήνας, που θα χρειάζονταν και μεγαλύτερο μπάτζετ. Στον Καναδά γύρισαν ταινία την ιστορία της εταιρείας κινητών τηλεφώνων Blackberry. Στο AppleTV+ μόλις κυκλοφόρησε μια νέα ταινία που εξιστορεί τη δημιουργία του Tetris. Έχουν γυριστεί πάνω από 60 ταινίες για τη ζωή του Τσόρτσιλ. Γιατί δεν έχουνε γίνει ταινίες για όλες αυτές, τις καλύτερες, δικές μας ιστορίες;
Ίσως αν είχαμε καλύτερη πολιτισμική βιομηχανία να είχαμε κατανοήσει καλύτερα την πολυπλοκότητα και τη σημασία της ελληνικής επανάστασης. Ίσως να είχαμε χωνέψει καλύτερα τα διδάγματά της, να είχαμε μάθει περισσότερα από αυτήν, και ίσως τότε να είχαμε χτίσει και μια εθνική υπερηφάνεια πιο τεκμηριωμένη και στέρεη, και όχι αμυντική, αόριστη και φοβική, όπως αυτή που έχουμε τώρα. Ίσως να είχαμε κερδίσει και κανένα Όσκαρ. Ποιος ξέρει. Μπορεί να είναι ακόμα νωρίς. Ίσως να δούμε τέτοια εξέλιξη και μια τέτοια ωρίμανση στο μέλλον. Ίσως τα αποτελέσματα εκείνου του εκπληκτικού θριάμβου να χρειαζόμαστε περισσότερους από δυο αιώνες για να τα χωνέψουμε πλήρως.
“Η Ελλάδα, όταν καλλιεργηθεί και ωριμάσει, θα γίνει ένας παράδεισος”, έγραφε ο Ελβετός φιλέλληνας γιατρός Λουί Αντρέ Γκος, φεύγοντας από τη χώρα το 1828, καθώς το νέο κράτος γεννιόταν. “Θα χρειαστεί, όμως, χρόνος. Θα γεράσουμε, και τα παιδιά μας θα γεράσουν και, πιθανότατα, ούτε αυτά ούτε εμείς θα δούμε αυτή τη χρυσή εποχή”.