Η προεκλογική περίοδος ήδη αναδεικνύει διαμάχες σχετικά με θέματα εισοδηματικής πολιτικής, φορολογίας, παροχών του κράτους πρόνοιας, ασφάλειας ως προς τις υποδομές (σιδηρόδρομοι) και την ιδιωτικότητα (παρακολουθήσεις). Αλλα σημαντικά θέματα, τα οποία σε άλλες δημοκρατίες είναι στο επίκεντρο της προεκλογικής διαμάχης, σε εμάς έχουν υποβαθμιστεί. Για παράδειγμα, όπως έχει τονιστεί, η αναιμική βιομηχανική ανάπτυξη της χώρας, η επαπειλούμενη δημογραφική υποβάθμιση και η σοβούσα περιβαλλοντική κρίση δεν κυριαρχούν στην προεκλογική ατζέντα των κομμάτων. Αλλα πάλι θέματα είναι απλώς αόρατα.
Τέτοια είναι τα θέματα των πολιτισμικών διαμαχών (culture wars) που απασχολούν τα εκλογικά σώματα σε άλλες δημοκρατίες. Εκεί οι διαμάχες λαμβάνουν χώρα μεταξύ συγκροτημένων «ηθικών κοινοτήτων», π.χ., για το δικαίωμα στην άμβλωση ή για την πολυπολιτισμικότητα. Οι κοινωνικοοικονομικές τομές δεν έχουν εξαλειφθεί, αλλά έχουν συμπληρωθεί από πολιτισμικές τομές. Και στις ΗΠΑ και στη Δυτική Ευρώπη τέτοιες τομές φωτίζονται ιδιαίτερα σε προεκλογικές περιόδους.
Σε εμάς αντιθέτως έχει δοθεί προτεραιότητα σε εξαγγελίες για εισοδήματα, φόρους και παροχές. Οι αιτίες γι’ αυτό είναι πολλές. Οι μνήμες της οικονομικής κρίσης είναι νωπές. Η βελτίωση του επιπέδου ζωής μερίδων της μεσαίας και της κατώτερης εισοδηματικής τάξης τα τελευταία 5-6 χρόνια έχει αυξήσει τις προσδοκίες. Πολλοί, εφόσον δεν έχουν «κολλήσει» στο επίπεδο του κατώτατου μισθού και της ανασφάλιστης εργασίας και άρα δεν αντιμετωπίζουν καθημερινό οικονομικό πρόβλημα, ζυγίζουν υποσχέσεις για μεγαλύτερη αύξηση του βιοτικού επιπέδου μετά τις εκλογές. Εμπειρικές έρευνες, όπως η Παγκόσμια Ερευνα Αξιών και η Ευρωπαϊκή Κοινωνική Ερευνα, έχουν δείξει ότι –συγκριτικά με άλλους λαούς ανεπτυγμένων χωρών– οι Ελληνες είναι προσανατολισμένοι προς ένα μείγμα υλιστικών και μετα-υλιστικών αξιών, με τις υλιστικές αξίες να παίζουν ακόμη μεγάλο ρόλο.
Σε επαναλαμβανόμενες τέτοιες κοινωνικές έρευνες οι Ελληνες, μαζί με μερικούς ανατολικοευρωπαϊκούς λαούς, ξεχωρίζουν για τις οξυμένες τάσεις ξενοφοβίας, απόρριψης του «Αλλου», καχυποψίας απέναντι σε όλους, εκτός αν πρόκειται για μέλη της οικογένειας ή συντοπίτες τους, καθώς και υπεράσπισης παραδοσιακών αξιών και θεσμών, όπως η τυπική ελληνική οικογένεια. Ομως, πόσο «σκληρές» είναι αυτές οι απόψεις; Πράγματι είναι τόσο άκαμπτοι οι πιο παραδοσιακοί Ελληνες;
Το 2022, μια ποιοτική κοινωνιολογική έρευνα που πραγματοποιήσαμε με την υποστήριξη του «Ελληνικού Παρατηρητηρίου» του LSE στο ίδρυμα ΕΛΙΑΜΕΠ έθεσε σχετικά ερωτήματα σε «εστιασμένες ομάδες» (focus groups) πολιτών. Ηταν πολίτες που διαλέξαμε ειδικά για το μάλλον παραδοσιακό/συντηρητικό προφίλ τους. Σε τέσσερις διαφορετικές ομάδες θέσαμε από ένα από τα παρακάτω ερωτήματα:
1. Απειλείται η εθνική ταυτότητα από την εισροή και εγκατάσταση προσφύγων και μεταναστών και πώς θα επιτευχθεί η πολιτισμική ενσωμάτωση των τελευταίων;
2. Υπάρχει κίνδυνος για την ίδια ταυτότητα από τη διευρυνόμενη πολιτισμική ώσμωση Ελλάδας και Ευρωπαϊκής Ενωσης (Ε.Ε.);
3. Γίνεται ανεκτό από τις παραδοσιακές μερίδες της ελληνικής κοινωνίας το ξεδίπλωμα νέων μορφών οικογενειακής ζωής (π.χ., μονογονεϊκές οικογένειες, ομοφυλόφιλα ζευγάρια);
Οσοι συμπολίτες μας κατ’ αρχήν υιοθετούν παραδοσιακές απόψεις φέρονται λιγότερο παραδοσιακά απ’ ό,τι σκέφτονται, σύμφωνα με πιλοτική έρευνα που διενήργησε το ΕΛΙΑΜΕΠ το 2022.
4. Παρότι οι αντιεμβολιαστές περιθωριοποιήθηκαν στη διάρκεια της πανδημίας, έχουν συγκροτηθεί πολιτισμικές ταυτότητες στη βάση της αμφισβήτησης της επιστημονικής κοινότητας και των θεσμών της πολιτείας;
Παρότι μόνο πιλοτικό χαρακτήρα θα είχε τέτοια κοινωνιολογική έρευνα, τα συμπεράσματα, κατάλληλα για κατασκευή μελλοντικών υποθέσεων εργασίας, δεν ήταν τα αρχικώς αναμενόμενα. Παραθέτουμε μερικά από αυτά. Συντηρητικοί συμπολίτες μας δεν θεωρούν ότι οι πρόσφυγες και μετανάστες αποτελούν πολιτισμική απειλή. Η πολιτισμική ενσωμάτωσή τους θα είναι πολύ δύσκολη, ιδίως μεταξύ των πολλών Ελλήνων που εκκλησιάζονται συχνά. Ομως, όπως αναγνώρισαν και οι πιο επιφυλακτικοί συζητητές στη σχετική ομάδα, οι μετανάστες και πρόσφυγες καλύπτουν πλέον κοινωνικές ανάγκες και ανάγκες της αγοράς εργασίας.
Η σύσφιγξη σχέσεων με την Ε.Ε. δεν απειλεί την ελληνική ταυτότητα. Και τα βήματα προσέγγισης της Ελλάδας με γείτονες χώρες (Βόρεια Μακεδονία, Τουρκία), υπό τις ευλογίες της Ε.Ε., είναι ρεαλιστικές κινήσεις. Μπορεί, δεδομένου του τρόπου που η Ε.Ε. διαχειρίστηκε την οικονομική κρίση, ο ευρωσκεπτικισμός να μην έχει μειωθεί. Ωστόσο έχει παρέλθει ο καιρός των εθνεγερτήριων συλλαλητηρίων.
Τα δικαιώματα όσων διαλέγουν διαφορετικό μοντέλο οικογένειας (π.χ., ομοφυλόφιλοι που συμβιώνουν) γίνονται αντιληπτά στο πλαίσιο της διεύρυνσης των δικαιωμάτων, σε έναν καμβά σχετικών βελτιώσεων από τη Μεταπολίτευση του 1974 έως σήμερα. Ομως η τεκνοθεσία ή η αναδοχή παιδιών από ομοφυλόφιλα ζευγάρια απορρίπτεται. Συναντά έναν τοίχο παραδοσιακών αντιλήψεων για την ανατροφή των παιδιών.
Ούτε οι αντιεμβολιαστές αποδείχτηκαν ανυποχώρητοι. Κατά περίπτωση έκαναν το εμβόλιο ή τήρησαν τα μέτρα του ΕΟΔΥ. Η αρχική στάση τους οφειλόταν στην αμφισβήτηση των κρατικών θεσμών που είναι διάχυτη ακόμη και σε θέματα υγείας, καθώς και στο ότι εξ υπαρχής πλέον όσα διαχέονται από τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας για πολλούς δεν είναι πιστευτά.
Εντέλει, όσοι κατ’ αρχήν υιοθετούν παραδοσιακές απόψεις φέρονται λιγότερο παραδοσιακά απ’ ό,τι σκέφτονται. Κάτι σαν τα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα, την Ιταλία και αλλού που, αφού κερδίσουν τις εκλογές, αποστασιοποιούνται από την άκαμπτη προεκλογική εικόνα τους και απομυθοποιούν μύθους που είχαν προβάλει για να συγκροτήσουν διακριτή προεκλογική ταυτότητα.
Ο κ. Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών και ερευνητής του ΕΛΙΑΜΕΠ.
Ο κ. Σωκράτης Κονιόρδος είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου.