Αν η Νερμίνα Σαβίτζα είχε κάνει μήνυση στο σουηδικό κανάλι SVT το 1997, μπορεί σήμερα η δημοκρατία στον κόσμο μας να μην κατέρρεε.
Ακούστε με λίγο.
Το 1997 άρχισε να γυρίζεται σε ένα ακατοίκητο νησί της Μαλαισίας το πρώτο τηλεοπτικό ριάλιτι επιβίωσης παγκοσμίως, ονόματι “Expedition Robinson”. Ήταν μια ρηξικέλευθη, παλαβή ιδέα για τα δεδομένα της εποχής: 16 άνδρες και γυναίκες, άγνωστοι μεταξύ τους, αφέθηκαν μοναχοί τους στο νησί (με τηλεοπτικά συνεργεία να τους παρακολουθούν, φυσικά) για να επιβιώσουν, να συμμετέχουν σε διαγωνισμούς και παιχνίδια, και κάθε εβδομάδα να ψηφίζουν έναν παίκτη ή μία παίκτρια για να αποχωρήσει από το νησί και το παιχνίδι, μέχρι να μείνει ένας, τελευταίος, νικητής. Κανείς δεν ήξερε αν θα πετύχει αυτό το πράγμα, ή αν η Σουηδική κοινωνία ήταν έτοιμη να υποδεχτεί μια τέτοια ιδέα. Γιατί η σειρά, βεβαίως, ήταν Σουηδική -δεν ξέρω το γιατί, αλλά στα τέλη του προηγούμενου αιώνα πολλές τέτοιες νέες ιδέες υλοποιούνταν ειδικά σε εκείνη τη γωνιά του κόσμου (το Big Brother ήταν Ολλανδική επινόηση). Μάλιστα, λίγες εβδομάδες πριν από την προβολή του πρώτου επεισοδίου υπήρχαν βάσιμες αμφιβολίες για την μακροημέρευση και την επιτυχία του εγχειρήματος.
Ο πρώτος παίκτης που ψηφίστηκε από τους συμπαίκτες του για να αποχωρήσει από το παιχνίδι ήταν ο Σίνισα Σαβίτζα, ένας Βόσνιος πρόσφυγας που είχε λίγα χρόνια στη Σουηδία, δεν μιλούσε άψογα τα Σουηδικά, και ήταν ένας ήσυχος και εσωστρεφής άνθρωπος. Επέστρεψε από το νησί πολύ ανήσυχος και κλονισμένος από την εμπειρία του, επαναλαμβάνοντας στη σύζυγό του το φόβο του ότι “οι παραγωγοί θα έκοβαν” ό,τι καλό είχε κάνει στο νησί, και θα “έδειχναν μόνο τα κακά”. Ένα μήνα μετά, και λίγες εβδομάδες πριν από την προγραμματισμένη πρεμιέρα της εκπομπής, ο Σαβίτζα αυτοκτόνησε. Το σκάνδαλο ήταν μεγάλο. Η συζήτηση που άνοιξε για τις επιπτώσεις αυτού του είδους των τηλεπαιχνιδιών στην ψυχολογική κατάσταση των συμμετεχόντων, αλλά και των ευθυνών της εταιρείας παραγωγής στην επιλογή και την αξιολόγηση των παικτών, ήταν μεγάλη. Συζητήθηκε ακόμα και το ενδεχόμενο της ολοκληρωτικής ακύρωσης της προβολής του “Expedition Robinson”. Αλλά τελικά, μετά από διαδοχικές αναβολές και παραιτήσεις στελεχών του καναλιού, η εκπομπή άρχισε να προβάλλεται, χωρίς να έχει ακόμα κοπάσει η οργή και η διαμαρτυρία στην κοινωνία. Και τότε έγινε κάτι το αναπάντεχο: η εκπομπή άρχισε να κάνει νούμερα. Ο χαμός του Σίνισα Σάβιτζα ξεχάστηκε, κι ολοένα και περισσότεροι Σουηδοί τηλεθεατές άρχισαν να κολλάνε στις οθόνες τους για να παρακολουθήσουν τους ταλαιπωρημένους παίκτες να αλληλοπροδίδονται και να ανταγωνίζονται στην άλλη άκρη του κόσμου. Ο πρώτος νικητής, ονόματι Μάρτιν Μέλιν, έγινε διασημότητα στη χώρα (αργότερα παντρεύτηκε τη γνωστή συγγραφέα αστυνομικής λογοτεχνίας Καμίλα Λέκμπεργκ). Και η μεγάλη επιτυχία του “Expedition Robinson” είχε και μερικές άλλες σημαντικές συνέπειες. Μια άμεση ήταν το ότι ένας βρετανός παραγωγός ονόματι Μαρκ Μπερνέτ αγόρασε τα δικαιώματα του “Expedition Robinson” για την μεταφορά του concept στην αμερικανική αγορά. Μια έμμεση συνέπεια (σχετιζόμενη με την άμεση) ήταν το ότι έγινε Πρόεδρος των ΗΠΑ ο Ντόναλντ Τραμπ.
Είστε ακόμα μαζί μου; Με παρακολουθείτε ως τώρα; Πάμε παρακάτω -σε λίγο φτάνουμε στο δια ταύτα.
Το αμερικάνικο “Survivor”, η σειρά που προέκυψε από αυτή τη συμφωνία, είναι ίσως το πιο επιτυχημένο ριάλιτι παγκοσμίως στην 25χρονη ιστορία αυτού του τηλεοπτικού είδους. Προβάλλεται διαρκώς από το 2000 στις ΗΠΑ -αυτή τη στιγμή προβάλλεται η 44η σεζόν- και ειδικά τα πρώτα χρόνια (πριν από τα social media και τις υπηρεσίες streaming) το παρακολουθούσαν στην τηλεόραση δεκάδες εκατομμύρια αμερικανοί. Το αποτέλεσμα ήταν ότι ο παραγωγός της σειράς, εκείνος ο Μαρκ Μπερνέτ, έγινε ένας από τους ισχυρότερους ανθρώπους στην αμερικανική τηλεόραση. Απέκτησε τη δύναμη να υλοποιεί όποιο σχέδιο του έρθει στο κεφάλι. Μια από τις άλλες ιδέες που είχε, λοιπόν, ήταν η δημιουργία ενός ριάλιτι που θα διαδραματιζόταν στον κόσμο των επιχειρήσεων. Οι διαγωνιζόμενοι θα περνούσαν δοκιμασίες που είχαν σχέση με την πώληση προϊόντων και υπηρεσιών, και ο τελικός νικητής θα κέρδιζε μια ακριβοπληρωμένη θέση εργασίας σε μια μεγάλη εταιρεία. Ο παρουσιαστής και ο κριτής στην εκπομπή, βεβαίως, θα έπρεπε να είναι ένας έμπειρος και διάσημος επιχειρηματίας -δεν θα μπορούσε να είναι ηθοποιός ή δημοσιογράφος. Κι αυτό ήταν το βασικό πρόβλημα: κανένας σοβαρός επιχειρηματίας δεν θα δεχόταν να αφήσει τη δουλειά του για να εξευτελιστεί συμμετέχοντας σε ένα λαϊκόντηλεοπτικό προϊόν. Οπότε ο Μαρκ Μπερνέτ θα έπρεπε να βρει κάτι άλλο.
Εκείνη την εποχή -μιλάμε για το 2003-2004- ο Ντόναλντ Τραμπ ήταν κάτι σαν ανέκδοτο στον επιχειρηματικό κόσμο της Νέας Υόρκης. Οι επιχειρηματικές του προσπάθειες κατέληγαν σε βροντερές χρεοκοπίες, βούλιαζε στα χρέη, ενώ η κραυγαλέα αισθητική του, της χρυσαφένιας υπερβολής και της επίδειξης του πλούτου, που τη δεκαετία του ’80 και του ’90 τον είχαν κάνει να μοιάζει επιτυχημένος, πλέον τον έκαναν να μοιάζει γραφικός και κιτς. Ήταν ακριβώς στο κατάλληλο σημείο της καριέρας του ώστε ένα λογικό επόμενο βήμα της να είναι “παρουσιαστής ριάλιτι”.
To “The Apprentice”, το ριάλιτι που προέκυψε, ήταν αυτό που επανέφερε τον Τραμπ στη δημοσιότητα, που τον έβαλε στα σπίτια εκατομμυρίων τηλεθεατών και που κάθε εβδομάδα για 14 σεζόν τους τον παρουσίαζε ως δήθεν επιτυχημένο, δυναμικό και αποφασιστικό επιχειρηματία. Χωρίς την προβολή μέσα από αυτή την εκπομπή, δεν θα γινόταν περιζήτητος προσκεκλημένος σε άλλες τηλεοπτικές εκπομπές, δεν θα αποκτούσε βήμα για να λέει ανεξέλεγκτος κι αχαλίνωτος παλαβομάρες για το πιστοποιητικό γέννησης του Ομπάμα, ας πούμε, δεν θα γινόταν γνωστός σε ένα ευρύ, λαϊκό και ευάλωτο στο λαϊκισμό κοινό που την εποχή εκείνη, με τη σταδιακή επέκταση του ίντερνετ και την έλευση των social media είχε αρχίσει να αποκτά συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, και δεν θα επιβεβαίωνε, ξανά και ξανά, εβδομάδα την εβδομάδα, την ατέλειωτη δίψα των αμερικανικών ΜΜΕ για την ακατάβλητη αμεσότητα της ακατάληπτης μπουρδολογίας του. Χωρίς το “The Apprentice” και τον Μαρκ Μπερνέτ, ο Ντόναλντ Τραμπ δεν θα γινόταν ποτέ μια τόσο δημοφιλής τηλεπερσόνα. Και χωρίς αυτό, δεν θα γινόταν ποτέ Πρόεδρος των ΗΠΑ.
Το 1997 η Νερμίνα Σαβίτζα, η χήρα του Σίνισα που αυτοκτόνησε, ζήτησε δημόσια από το σουηδικό τηλεοπτικό κανάλι SVT να μην προβάλει καθόλου το “Expedition Robinson”. Δεν έκανε όμως κάτι άλλο, κάτι που στη δική μας εποχή θα έμοιαζε αυτονόητο κι αναμενόμενο: δεν έκανε μήνυση.
Τώρα φτάνουμε στο δια ταύτα. Σας καλώ να ακούσετε την υπόθεση που σας κάνω με ανοιχτό μυαλό. Δεν είναι τόσο τραβηγμένη. Εκείνη την εποχή, στα τέλη του προηγούμενου αιώνα, κανείς δεν ήξερε ότι τέτοιες εκπομπές θα πετύχουν. Πολλοί τις φοβούνταν. Το “Expedition Robinson” δεν το είχε σκεφτεί Σουηδός -βρετανός το είχε σκεφτεί, αλλά δεν είχε μπορέσει να το υλοποιήσει στην Αγγλία, και το αμερικανικό ABC το είχε απορρίψει. Αν η πρώτη απόπειρα για την παραγωγή ενός ριάλιτι στον κόσμο είχε καταλήξει σε μια εκκωφαντική και δαπανηρή για το κανάλι δικαστική διαμάχη και είχε τελικά αποτύχει, τότε μπορεί η τηλεοπτική ιστορία να είχε πάρει μιαν άλλη τροπή. Αλλά κυρίως -και πιο πιθανά- ο Μαρκ Μπερνέτ δεν θα είχε αγοράσει τα δικαιώματα του σουηδικού ριάλιτι, δεν θα είχε φτιάξει το Survivor, και κατά συνέπεια μάλλον δεν θα είχε φτιάξει και το Apprentice και ο Ντόναλντ Τραμπ δεν θα είχε βρει όχημα για να τον ξεκολλήσει από την γραφική χρυσοποίκιλτη ασημαντότητά του και να τον μεταφέρει στις οθόνες εκατομμυρίων και, τελικά, στο Λευκό Οίκο. Κι αν δεν είχε γίνει αυτό, οι δυναμικές του διχασμού στην αμερικανική κοινωνία (που βέβαια μπορεί να εξακολουθούσαν να υπάρχουν απαράλλαχτες), μάλλον δεν θα είχαν βρει έναν τόσο κατάλληλο και γλαφυρό εκφραστή. Οπότε: αν η Νερμίνα Σαβίτσα είχε κάνει μήνυση στο σουηδικό κανάλι SVT το 1997, μπορεί σήμερα η δημοκρατία στον κόσμο μας να μην κατέρρεε.