Το βασικό μήνυμα των πρόσφατων εκλογών, κατά τη γνώμη μου, ήταν το εξής: δεν έχουμε καλά εργαλεία για να καταλαβαίνουμε ποιοι είμαστε. Τι σκεφτόμαστε. Πού πάμε. Θα σας εξηγήσω τι εννοώ. Εσείς ξέρατε ότι 62% των Ελλήνων γυμνάζονται συστηματικά; Οτι 3 στους 4 προσέχουν τη διατροφή τους; Οτι σχεδόν 6 στους 10 κάνουν προληπτικές ιατρικές εξετάσεις κάθε χρόνο; Οχι, ε; Ούτε εγώ. Κι όμως, αυτά δηλώνουν οι πολίτες στις έρευνες κοινής γνώμης όταν τους ρωτούν. Αν κάποιος έκρινε από τις απαντήσεις τους σε κοινωνικές έρευνες, τότε είμαστε ένας υγιής, δραστήριος λαός, που διαβάζει πολλά βιβλία και συμμετέχει σε πολλές συλλογικές και εθελοντικές δράσεις. Ξέρουμε, βεβαίως, ότι τίποτε από αυτά δεν ισχύει. Το ξέρουμε εκ του αποτελέσματος. Ολα αυτά τα θέματα είναι μετρήσιμα και σε όλες –μα όλες– τις περιπτώσεις το αποτέλεσμα δεν συμφωνεί καθόλου με όσα δηλώνουμε στις έρευνες. Συγκεκριμένα, ειδικά σε αυτά τα θέματα, ισχύει ακριβώς το ανάποδο.
Και αυτό, θα πει κάποιος, είναι ένα αναμενόμενο. Οι άνθρωποι λέμε ψέματα. Ειδικά σε κάποιον άγνωστο που μας παίρνει τηλέφωνο και μας κάνει προσωπικές ερωτήσεις χωρίς να έχει και καμία δυνατότητα να ελέγξει αυτά που του λέμε. Βεβαίως, και μόνο το ότι οι ερωτηθέντες νιώθουν την ανάγκη να δίνουν αυτές τις απαντήσεις σε τέτοιες έρευνες είναι από μόνο του ένα χρήσιμο και ενδιαφέρον εύρημα. Ομως το πρόβλημα των ερευνών κοινής γνώμης και των κοινωνικών ερευνών εν γένει είναι βαθύτερο και νομίζω έγινε πεντακάθαρο, κρυστάλλινο και προφανές από το αποτέλεσμα των εκλογών.
Με την ψήφο τους οι πολίτες έδειξαν πού βρίσκονται, πώς σκέφτονται, πού αυτοτοποθετούνται, πώς αξιολογούν και ποια είναι η θέση τους απέναντι στο πολιτικό προσωπικό. Και οι ερευνητές, οι πολιτικοί και οι κοινωνικοί επιστήμονες στη χώρα μας δεν είχαν αποτυπώσει ή προβλέψει τίποτε από όλα αυτά. Στην κάλπη εκφράστηκαν τάσεις που κανένας ειδικός δεν μας είχε περιγράψει με ενάργεια και σαφήνεια εκ των προτέρων. Ολες και όλοι, βεβαίως, μας τα ανέλυσαν εξαντλητικά εκ των υστέρων.
Τις εβδομάδες που μεσολάβησαν το συζήτησα το θέμα με μερικούς από τους αξιολογότερους που έχουμε, και οι ερμηνείες τους για το φαινόμενο είναι πειστικές. Πρώτα απ’ όλα, δεν υπάρχουν μαγικά εργαλεία που να αναλύουν, να ερμηνεύουν και να προβλέπουν ολόκληρα κοινωνικά φαινόμενα με τον τρόπο που το περιγράφω παραπάνω, πουθενά στον κόσμο. Αυτό που υπάρχει στις πιο ανεπτυγμένες (και, κυρίως, στις πιο μεγάλες) χώρες είναι ένα ικανό ερευνητικό ανθρώπινο δυναμικό στον χώρο των κοινωνικών και πολιτικών επιστημών, που δουλεύει πάνω σε αυτά τα θέματα έχοντας επαρκείς πόρους και μέσα, και έτσι καταφέρνει να αποτυπώσει κάποιες από τις τάσεις σε μεγαλύτερο βάθος. Οχι άψογα (σκεφτείτε πόσο έπεσαν από τα σύννεφα στις ΗΠΑ με τον Τραμπ), αλλά σε κάποιο καλύτερο βαθμό. Στη χώρα μας, όπως μου περιγράφηκε γλαφυρά, υπάρχουν μεμονωμένες θαρραλέες προσπάθειες οργανισμών, ερευνητών ή μικρών ομάδων που πότε πότε κατορθώνουν να βρουν ένα ευρωπαϊκό πρόγραμμα για να δουλέψουν πάνω σε αυτά τα θέματα για λίγους μήνες. Αλλά σε γενικές γραμμές υπάρχει πρόβλημα ανθρώπινου δυναμικού (δεν έχουμε αρκετούς) και σοβαρό πρόβλημα χρηματοδότησης.
Αλλά υπάρχει και ένα άλλο πρόβλημα, που έχω συναντήσει συχνά την τελευταία δεκαετία: η απόσταση πολλών από τους ερευνητές που έχουμε (όχι μόνο από τις κοινωνικές επιστήμες) από τον «πραγματικό» κόσμο, από το πολιτικό προσωπικό, τα κέντρα λήψης αποφάσεων αλλά και τους ευαισθητοποιημένους πολίτες. Οι περισσότεροι κοινωνικοί επιστήμονες (και οι περισσότεροι επιστήμονες εν γένει) παράγουν έργο που απευθύνεται σχεδόν αποκλειστικά σε άλλους επιστήμονες. Ο στόχος τους δεν είναι να αποκαλύπτουν αλήθειες για τον κόσμο μας στο πλαίσιο του αντικειμένου τους και να επικοινωνούν στην ανθρωπότητα κατανοητές απαντήσεις σε κρίσιμα ερωτήματα, αλλά να γράφουν εξειδικευμένα papers για να τα διαβάσουν οι συνάδελφοί τους, κατά προτίμηση πάνω σε θέματα με τα οποία ασχολούνται και όλοι οι άλλοι, ώστε να μαζέψουν όσο το δυνατόν περισσότερες αναφορές και ώστε να τους καλέσουν στα συνέδρια για να δικτυωθούν, να κερδίσουν grants και να προχωρήσει η καριέρα τους λίγο παρακάτω. Αυτό δεν είναι μεμπτό. Ετσι λειτουργεί η επιστήμη ως διαδικασία παραγωγής γνώσης στην εποχή μας (κάτι που βέβαια έχει πολύ σημαντικές συνέπειες στην επιβράδυνση της παραγωγής γνώσης πλέον). Ομως είναι πρόβλημα.
Οπότε κάτι πρέπει να αλλάξει εδώ. Δεν γίνεται η κοινωνία μας να εξελίσσεται στα τυφλά και κάθε φορά που ο ελληνικός λαός στέλνει μηνύματα ηχηρά να πέφτουμε όλοι μαζί από τα σύννεφα. Ο κόσμος αλλάζει, εμείς αλλάζουμε, όλα αλλάζουν και χρειαζόμαστε καλύτερα εργαλεία, καλύτερες έρευνες, περισσότερη ανάλυση, καλύτερη εκλαΐκευση και συζήτηση πάνω στα αποτελέσματα για να καταλαβαίνουμε αυτή την αλλαγή. Και χρηματοδότηση, ναι, αλλά χρειαζόμαστε και νέες γενιές ερευνητών που θα μιλούν προς την κοινωνία, όχι μόνο μεταξύ τους. Και χρειάζεται οι υπάρχουσες δομές και οι οργανισμοί που δουλεύουν πάνω σε αυτά τα πράγματα να ενδυναμωθούν. Αλλά, οπωσδήποτε, θα χρειαστεί να δημιουργηθούν και άλλοι, φρέσκοι, αλλιώτικοι.