Ο αέρας δεν χαριζόταν εκείνη την ημέρα που η 20μελής παρέα αποφάσισε να επισκεφθεί τον προϊστορικό οικισμό του Παλαμαρίου, στα βόρεια παράλια της Σκύρου. Για ορισμένους από εμάς, που ερχόμαστε εδώ και πολλά καλοκαίρια στο νησί, ήταν η πρώτη μας φορά. Ο οικισμός αυτός, της 3ης και 2ης π.Χ. χιλιετίας, που ανασκάφηκε αρχές της δεκαετίας του ’80 από τις αρχαιολόγους Λιάνα Παρλαμά και Μαρία Θεοχάρη, θεωρείται από τους σημαντικότερους στο Αιγαίο. Μια πυκνοδομημένη έκταση 17 στρεμμάτων (ένα μεγάλο μέρος βυθίστηκε στη θάλασσα) που περιβάλλεται από εντυπωσιακή, λιθόκτιστη οχύρωση, ένα ισχυρό τείχος δηλαδή. Το τείχος διέθετε προτειχίσματα και στη μία του πλευρά ενισχύεται από αμυντική τάφρο. Το χαρακτηριστικό του στοιχείο, όμως, είναι οι προμαχώνες σε σχήμα πετάλου, «οι οποίοι είναι το σημαντικότερο σε πληρότητα μορφής, έκταση και κατάσταση διατήρησης, δείγμα αυτού του τύπου των οχυρώσεων στο Αιγαίο». Ο αρχαιολόγος Χρήστος Αγουρίδης (αντιπρόεδρος του Ινστιτούτου Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών), που ασχολείται εδώ και χρόνια με το Παλαμάρι, ήταν ο ιδανικός οδηγός μας στα αποκαλυπτικά μονοπάτια μιας πόλης με οργανωμένη πολεοδομία και κεντρικούς αγωγούς στους δρόμους. Με διαμορφωμένα δάπεδα και λιθόκτιστα πεζούλια, που βρίσκονται τόσο μέσα στα σπίτια όσο και στον αύλειο χώρο τους.
Η φύση που περιβάλλει τον οικισμό –γυμνοί βράχοι, η θάλασσα την ημέρα εκείνη είχε θεαματικά κύματα– συμβάλλει στην ισχύ του παρελθόντος, που αν και ανολοκλήρωτο δίνει πληροφορίες και γεννάει ιστορίες. Οικισμοί και πολιτισμοί που χάνονται για χιλιετίες και ύστερα αναδύονται, αποκαλύπτονται, συμμετέχοντας σε έναν αέναο διάλογο με την αυστηρότητα της Ιστορίας και τη χάρη της αυθαιρεσίας.
«Παράγουμε ασταμάτητα παρελθόν», γράφει ο Γκεόργκι Γκοσποντίνοφ στο «Χρονοκαταφύγιο» (εκδ. Ικαρος). «Τρώμε χρόνο και παράγουμε παρελθόν. Ούτε και ο θάνατος είναι λύση. Ο άνθρωπος έχει φύγει, αλλά το παρελθόν του έχει μείνει».
Η σύγχρονη Σκύρος, παρά τις παθογένειές της, είναι, με τον τρόπο της, ένα «χρονοκαταφύγιο».
Η σύγχρονη Σκύρος υποφέρει από τις ίδιες παθογένειες που υποφέρει όλη η χώρα (ανεπαρκείς και ασυντήρητες υποδομές, σε συνάρτηση και με τη μεγάλη συγκέντρωση τουριστών το καλοκαίρι, αδιαφορία για τη διαχείριση των απορριμμάτων κ.ο.κ.). Οι υπέροχες παραλίες της (η «ξανθή άμμος» του Σεφέρη) δεν έχουν ακόμη καταληφθεί (σε σημείο ενοχλητικό τουλάχιστον), προσφέροντας την «ψευδαίσθηση» μιας κάποιας ιδιωτικότητας.
Οπως όλοι οι τόποι έχει και η Σκύρος τους εραστές της (από διάφορα μέρη του κόσμου) που δεν την εγκαταλείπουν και επιστρέφουν κάθε καλοκαίρι σε αυτήν, για να ξανασυναντήσουν ανθρώπους, συνήθειες, γεύσεις, αισθήσεις. Είναι με τον τρόπο της ένα «χρονοκαταφύγιο». Δεν ζεις αποκομμένος –πώς είναι άλλωστε δυνατόν με τον ζόφο να αχνίζει παντού–, τίποτα δεν παραμένει αναλλοίωτο, αλλά καθώς η καλοκαιρινή ρουτίνα ανακυκλώνεται με τους οικείους ήχους της –βοηθάει και το διαφυλαγμένο «παλιομοδίτικο» του τόπου– είναι σαν να μπαίνεις κάθε φορά σε μια προστατευτική κάψουλα.
Φέτος, σαν να ξεκλείδωσε ένα μέρος από το παρελθόν της με την επίσκεψη στο Παλαμάρι με άγριο, βορινό και συννεφιασμένο καιρό. Σαν να στροβιλιστήκαμε και σε άλλες συχνότητες, να υποχρεωθήκαμε να διανύσουμε χρονοαποστάσεις που αγνοούσαμε, έως τώρα, ότι υπάρχουν. Που δεν ανήκουν στα «προφανή» του νησιού (όπως η πλατεία Μπρουκ με το άγαλμα του Αγγλου ποιητή Ρούμπερτ Μπρουκ, ο οποίος πέθανε, πολύ νέος, στη Σκύρο το 1915). Που είναι ακόμη κρυμμένα, καταχωμένα, ατελή. Στο ερώτημα που έθεσα φέτος στους φίλους, «τι είναι για σένα η Σκύρος», την πληρέστερη απάντηση έδωσε ο Κωνσταντής, στο δημοφιλές εστιατόριο του «Στέφανου», όπου δουλεύει εδώ και 25 χρόνια. Είναι, ίσως, ο ταχύτερος, βέλος σωστό, ακριβέστερος και πιο αποτελεσματικός σερβιτόρος που μπορεί να συναντήσει κανείς. Τους χειμώνες γίνεται κτηνοτρόφος. Οταν κόπασε η ασφυκτική δουλειά, μαζεύοντας τα πιάτα από το τραπέζι, πάντα με χαμόγελο, απαντά στο ερώτημά μου: «Η Σκύρος είναι ο ανασασμός μου».