Οι κάτοικοι στη Γιάννουλη και στον Άγιο Θωμά της Λάρισας ακόμα βγάζουν τα πράγματα από τα πλημμυρισμένα τους υπόγεια και τα στοιβάζουν στα πεζοδρόμια, σε πολύχρωμα λοφάκια μουλιασμένης οικοσκευής. Το πάρκινγκ του Σκλαβενίτη στη Γιάννουλη έχει σκάσει από το βάρος και την ταχυτητα του υπερχειλισμένου Πηνειού, ο οποίος πέρασε από παντού -και μέσα από το κτίριο- σαρώνοντας τα πάντα. Στους κρατήρες της ασφάλτου και τη συσσωρευμένη λάσπη έχουν σφηνωθεί αυτοκίνητα που έχουν έρθει από αλλού. Τα γύρω δέντρα και οι θάμνοι είναι στολισμένοι με σκουπίδια που έχει απιθώσει απάνω τους το ποτάμι.
Στα ανατολικά, προς τη λίμνη Κάρλα, η κατάσταση είναι χειρότερη. Δεκαπέντε μέρες μετά την καταστροφή τα νερά δεν έχουν υποχωρήσει ακόμα τελείως. Στα χωριά Σωτήριο και Αρμένιο, που βρίσκονται σχετικά κοντά στις όχθες της Λίμνης Κάρλας, η καταστροφή είναι σχεδόν ολοκληρωτική. Μέρος του Σωτήριου πλέον βρίσκεται πρακτικά μέσα στην Κάρλα. Οι δρόμοι, οι αυλές και τα χωράφια είναι καλυμμένα από ένα παχύ στρώμα λάσπης. Στους τοίχους των σπιτιών μια καφετιά γραμμή δείχνει το ύψος όπου είχαν φτάσει τα νερά. Ογδόντα χιλιόμετρα μακριά, στο Βλοχό και στη Μεταμόρφωση, η καφετιά γραμμή δεν φαίνεται στους τοίχους των κτιρίων -φαίνεται στις στέγες. Τεράστιες εκτάσεις από τα χωράφια αλλά και πολλά σημεία μέσα στα χωριά είναι ακόμα κάτω απ’ το νερό. Το μόνο χειρότερο πράγμα από την εικόνα της απόλυτης καταστροφής, είναι η μυρωδιά.
Τα ξημερώματα της 5ης Σεπτεμβρίου του 2023, όταν άρχισε να πέφτει η βροχή στην κεντρική Ελλάδα, πολλοί ήξεραν ότι το φαινόμενο αυτό θα ήταν εντονότερο από ό,τι έχουν ζήσει ποτέ όλες οι γενιές των Ελλήνων που ζουν σήμερα. Τα νούμερα των προβλέψεων ήταν εξωπραγματικά. Απολύτως κανένας όμως δεν μπορούσε να φανταστεί ή να οπτικοποιήσει τον αντίκτυπο του φαινομένου στις πόλεις, στα χωριά και στο τοπίο της περιοχής. Ακόμα και οι άνθρωποι που είχαν ζήσει τον “Ιανό” πριν από τρία χρόνια, ή που ζούσαν σε περιοχές ευάλωτες σε πλημμύρες, δεν μπορούσαν να προβλέψουν το μέγεθος της ζημιάς αυτή τη φορά. Τις προηγούμενες ημέρες επισκέφτηκα μερικές από τις περιοχές που επλήγησαν από τον “Daniel” στην κεντρική Ελλάδα, επειδή ήθελα να δω από κοντά τις επιπτώσεις του φαινομένου στις τοπικές κοινωνίες, αλλά και για να προσπαθήσω να βγάλω κάποια καλύτερα, ακριβέστερα συμπεράσματα από αυτά που είχα ως τώρα για τις φυσικές καταστροφές και τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην Ελλάδα. Μεταξύ άλλων, είδα ανθρώπους να τσαλαβουτάνε στην τοξική λάσπη προσπαθώντας να ξεθάψουν κατεστραμμένα αντικείμενα και ρούχα. Μια πλαστική τσουλήθρα απιθωμένη στη στέγη ενός σπιτιού. Αυτοσχέδιες χωματερές με λασπωμένους καναπέδες, τραπεζομάντηλα, χαλιά, εσώρουχα, κουρτίνες και παιδικά παιχνίδια που κανείς δεν θα χρησιμοποιήσει ξανά. Ατέλειωτα χωράφια θαμμένα κάτω από ένα παχύ στρώμα βρώμικης λάσπης που ζέχνει στον υγρό αέρα. Μια προσωρινή γέφυρα που στήθηκε γρήγορα από το στρατό στη θέση της γέφυρας που συνδέει το Βόλο με τα χωριά του Πηλίου, η οποία κατέρρευσε. Είδα και περιοχές που είχαν πλημμυρίσει αλλά που είχαν επανέλθει πλήρως στην κανονικότητα. Δυο σκέψεις είναι που μου προκάλεσαν το ενδιαφέρον: ένα άλλο, σημαντικότερο προσφυγικό πρόβλημα, και μια απροσδόκητη ανθεκτικότητα της ελληνικής κοινωνίας.
Το πρώτο είναι ένα σοβαρό θέμα. Όταν ακούμε “κλιματικοί πρόσφυγες” σκεφτόμαστε ασιάτες ή αφρικανούς που στο κοντινό μέλλον θα αναζητούν νέες πατρίδες επειδή οι κλιματικές συνθήκες στις δικές τους θα κάνουν την επιβίωση εκεί αδύνατη. Δεν είναι, όμως, μόνο αυτοί. Είναι και οι κάτοικοι των χωριών γύρω από τον Παλαμά.
Το χωριό Βλοχός, κοντά στον Παλαμά Καρδίτσας, είναι χτισμένο στην αποδώ πλευρά ενός αναχώματος. Από την άλλη πλευρά του αναχώματος βρίσκεται ο ποταμός Ενιπέας. Το χωριό έχει πλημμυρίσει ξανά στο παρελθόν, αλλά αυτή τη φορά τα νερά κάλυψαν σχεδόν όλα τα σπίτια μέχρι τα κεραμίδια. Την περασμένη Τετάρτη, στο καφενείο που βρίσκεται σε υπερυψωμένο σημείο στην είσοδο του χωριού, είχαν συγκεντρωθεί βουνά από ρούχα και εμφιαλωμένα νερά, προσφορές από ΜΚΟ και πολίτες. Λασπωμένοι εθελοντές πηγαινοέρχονταν, κατεβαίνοντας στα σπίτια του χωριού για να βοηθήσουν τους ανθρώπους να βγάλουν τα πράγματα από τα σπίτια. Οι δρόμοι ήταν ακόμα μέσα στη λάσπη, απροσπέλαστοι σε οποιοδήποτε όχημα εκτός από μεγάλα τζιπ και τρακτέρ. Οι περισσότερες αυλές και πολλοί από τους δρόμους είχαν ακόμα μέσα νερό. Η μυρωδιά ήταν έντονη. Στο καφενείο, γυναίκες του χωριού έρχονταν και ζητούσαν βοήθεια για συγκεκριμένα, πρακτικά θέματα, και μετά ξανάφευγαν για να συνεχίσουν τη δουλειά. Οι άντρες κάθονταν και συζητούσαν για θεωρίες συνωμοσίας, για το πώς “τους έπνιξαν” το χωριό για να σωθεί η Λάρισα ή η Καρδίτσα, και για το πώς το Μετρό της Αθήνας φτιάχτηκε για να βγάλουνε λεφτά οι Ευρωπαίοι. Κάποια στιγμή ένα μεγάλο ελικόπτερο Σινούκ πέταξε πάνω απ’ το χωριό -εκείνη τη στιγμή δεν γνωρίζαμε ότι μετέφερε τους Ολλανδούς ειδικούς που έχουν έρθει στην περιφέρεια, για να προσφέρουν συμβουλές. Ρώτησα τους ανθρώπους να μου εξηγήσουν: τι κάνουν τώρα; Κι αυτό που κάνουν τώρα είναι: προσπαθούν να βγάλουν όλα τα κατεστραμμένα πράγματά τους από τα κατεστραμμένα τους σπίτια. Η επόμενη ερώτηση, που προκύπτει αβίαστα: γιατί; Τα πράγματα θα πρέπει όλα να πεταχτούν. Τα σπίτια αυτά δεν σώζονται. Η λάσπη αυτή δεν καθαρίζεται. Ακόμα κι αν πλυθούν και απολυμανθούν τα σπίτια και οι δρόμοι, όλα τα γύρω χωράφια είναι πνιγμένα στη μολυσμένη λάσπη. Κι αυτός ο τόπος είναι ευάλωτος σε πλημμύρες -φαινόμενα όπως ο Ιανός και ο Daniel θα συμβαίνουν ολοένα και πιο συχνά στο μέλλον. Ο Βλοχός θα ξαναπλημμυρίσει. Οι άνθρωποι εδώ είναι αγρότες, έχουν επενδύσει σε αυτό τον τόπο, έχουν τη γη τους εδώ, τα ζώα τους, τα μηχανήματά τους, ό,τι επένδυση έχουν κάνει είναι εδώ, θαμμένη κάτω από τη λάσπη. Δεν σώζονται τα πράγματα, πιθανότατα δεν σώζονται τα σπίτια, τα μηχανήματα χαθήκαν, τα χωράφια πνιγήκαν, μολύνθηκαν. Μέσα από το βούρκο το μόνο που μπορεί τώρα να βγει είναι αρρώστιες. Και την ερχόμενη εβδομάδα θα ξαναβρέξει.
Αυτό είναι ένα από τα σημαντικότερα θέματα που προκύπτουν από την καταστροφή: τι θα γίνει με όλον αυτό τον κόσμο από το Βλοχό, τη Μεταμόρφωση, το Σωτήριο και πάρα πολλά άλλα χωριά, που ξαφνικά θα πρέπει να εγκαταλείψει αυτά τα μέρη και να πάει να ζήσει αλλού; Πού αλλού; Πότε; Πώς; Οι ίδιοι ασφαλώς -και δικαιολογημένα-, μέσα στο σοκ της καταστροφής δεν έχουν συνειδητοποιήσει ακόμα ότι χάσανε τον τόπο τους και ότι σχεδόν σίγουρα θα χρειαστεί να φύγουν. Το να βγάζουν έπιπλα και μουλιασμένα στρώματα από τα σπίτια τους είναι μια μορφή άμυνας μπροστά σε μια καταστροφή το μέγεθος της οποίας δεν μπορεί κανείς εύκολα να διαχειριστεί. Κι εμείς όμως πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι αυτή και όλες οι καταστροφές που θα έρθουν στο κοντινό μέλλον δεν θα καταστρέφουν μόνο δέντρα, γέφυρες και υποδομές -θα ξεριζώνουν ανθρώπους. Είναι ένα φαινόμενο που θα πρέπει να αρχίσουμε να συζητάμε και να επεξεργαζόμαστε το συντομότερο δυνατό.
Αυτό ήταν κάτι που περίμενα, όμως, ότι θα δω. Το δεύτερο συμπέρασμα, δεν το περίμενα. Όποτε συμβαίνει μια τέτοια καταστροφή η αυτονόητη αντίδραση στην κοινωνία μας είναι ένας οριζόντιος, καθολικός θυμός. Γιατί έγινε αυτό το πράγμα; Γιατί δεν μας προστάτευσαν οι δομές και οι θεσμοί; Τι έγιναν τα έργα, ποιος αντέδρασε, ποιος δεν αντέδρασε, γιατί άργησαν; Πώς θα αποφύγουμε κάτι τέτοιο στο μέλλον; Πίσω από αυτή την απαραίτητη συζήτηση, όμως, υπάρχει και μια άλλη η οποία γίνεται με πολύ λιγότερη ένταση στην κοινωνία. Υπάρχει και ένα άλλο φαινόμενο εδώ. Η καταιγίδα Daniel, ένα από τα πιο βίαια, κατασταστροφικά φυσικά φαινόμενα στην ελληνική ιστορία, έπληξε μια τεράστια γεωγραφική έκταση της χώρας μας, στην οποία ζουν πάνω-κάτω 600.000 άνθρωποι. Χάθηκαν 17 ζωές. Η σύγκριση με όσα συνέβησαν στη Λιβύη, όπου το ίδιο φαινόμενο προκάλεσε σχεδόν χίλιες φορές περισσότερες ανθρώπινες απώλειες, είναι αδόκιμη. Παρ’ όλα αυτά, βλέποντας από κοντά αυτό που είχε συμβεί στη Θεσσαλία, συλλαμβάνοντας το μέγεθος και τη βιαιότητα του φαινομένου, αναρωτήθηκα αμέσως: πώς είναι δυνατό να μη χάθηκαν περισσότεροι άνθρωποι; Η καταστροφή έπληξε δεκάδες πόλεις, χωριά και οικισμούς, σε πολλούς ζούσαν ηλικιωμένοι άνθρωποι ή άνθρωποι με κινητικά προβλήματα, η γεωγραφική έκταση του φαινομένου ήταν τεράστια, οι συνθήκες κατά τη διάρκεια της εξέλιξής του εξαιρετικά δύσκολες, η πρόσβαση στις πληγείσες περιοχές προβληματική και, βεβαίως, η επάρκεια του κρατικού μηχανισμού αμφισβητίσιμη. Το ότι δεν θρηνήσαμε εκατοντάδες ή χιλιάδες νεκρούς σε αυτή την καταστροφή μοιάζει με αόρατο, παραγνωρισμένο θρίαμβο. Θα θυμάστε, ασφαλώς, την ανησυχία για το “τι θα δούμε όταν υποχωρήσουν τα νερά”, για τους φόβους για εκατοντάδες ή χιλιάδες αγνοούμενους. Κανένας φόβος δεν επαληθεύτηκε. Πώς έγινε αυτό;
Στις δυόμισι το πρωί της Τρίτης, 6ης Σεπτεμβρίου, ένας κάτοικος του χωριού Αρμένιο μπήκε στο αυτοκίνητό του και άρχισε να πηγαινοέρχεται στον κεντρικό δρόμο κορνάροντας. Ο παπάς του χωριού ξύπνησε από τη φασαρία και βγήκε να δει ποιος κορνάρει. “Έρχονται τα νερά, να τους ξυπνήσουμε” του είπε ο άνθρωπος, που οδηγούσε το αυτοκίνητό του μέσα στην καταρρακτώδη βροχή. Το νερό, πράγματι, είχε αρχίσει να γλείφει την επιφάνεια του πεζοδρομίου. Ο δρόμος ήταν ήδη σαν ποτάμι. Ο παπά-Κώστας μπήκε στην εκκλησία και άρχισε να βαράει την καμπάνα. Οι κάτοικοι του χωριού άρχισαν να ξυπνάνε και κάποιοι πήραν την πρωτοβουλία να τους μεταφέρουν όλους στην εκκλησία. Συνέχισαν να πηγαίνουν σπίτι-σπίτι μέχρι το ξημέρωμα, όταν πια τα νερά είχαν φτάσει στα σκαλοπάτια της εκκλησίας. Μετά το ξημέρωμα, ήρθαν κοντοχωριανοί με μεγάλα οχήματα και φόρτωσαν στις καρότσες τους κατοίκους για να τους μεταφέρουν αλλού.
Έτσι έγινε. Αυτό συνέβη. Παντού, σε όλα τα χωριά της Καρδίτσας, της Λάρισας, του Πηλίου οι νέες και οι νέοι, ή όσοι είχαν οχήματα, ή όσοι είχαν εξοπλισμό, βάρκες, κανό, γαλότσες, κουράγιο και δύναμη βγήκαν έξω, συντονίστηκαν, οργανώθηκαν, πήγαν πόρτα πόρτα και έβγαλαν τους συγχωριανούς και, όλοι μαζί, φυγαδεύτηκαν σε μια εκκλησία παραδίπλα, σε κοντινούς λόφους όπου δεν είχε φτάσει το νερό ή, σε κάποιες ακραίες περιπτώσεις, στις στέγες των κτιρίων. Τσέκαραν και διπλοτσέκαραν ώσπου ήξεραν ότι καμιά και κανένας δεν έμεινε πίσω. Και μετά, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, με βάρκες, φορτηγά, οχήματα του στρατού ή ελικόπτερα, φυγαδεύτηκαν και από εκεί στην ασφάλεια. Μια εικόνα ατομικής πρωτοβουλίας και συλλογικής προσπάθειας επαναλήφθηκε εκατοντάδες φορές εκείνες τις ημέρες. Οι ιστορίες που άκουσα μου θύμησαν πολύ tiw ιστορίες που είχα ακούσει στο Χιούστον του Τέξας από ανθρώπους που είχαν ζήσει τον τυφώνα Χάρβεϊ το 2017. Αλλά η δική μας χώρα έχει πολύ χαμηλό κοινωνικό κεφάλαιο και εξαιρετικά χαμηλά επίπεδα εμπιστοσύνης. Υποτίθεται ότι εμείς μισιούμαστε μεταξύ μας, είμαστε επιφυλακτικοί και εχθρικοί απέναντι σε οποιονδήποτε εκτός της οικογένειάς μας. Δεν συμμετέχουμε σε κοινωνικές οργανώσεις, δεν δίνουμε αίμα, δεν συμμετέχουμε σε συλλογικές δράσεις. Τα ξέρουμε αυτά, αποτυπώνονται στα νούμερα και τις έρευνες. Αλλά από ό,τι φαίνεται, όταν έρχονται τα νερά, αυτή η πραγματικότητα πάει, για λίγο, περίπατο. Όταν το χωριό βουλιάζει, ο χωριάτης πάει με αυταπάρνηση στο γείτονα με τον οποίο δε μιλιούνται για να βοηθήσει να βγάλουν την κατάκοιτη μάνα του, να την πάνε φορτωμένη στην πλάτη καθώς τα νερά τους φτάνουν μέχρι το στήθος. Το κύμα των εθελοντών που δουλεύουν σκληρά αυτή τη στιγμή στην περιοχή είναι ένα υπέροχο, ενθαρρυντικό φαινόμενο, όπως ήταν και οι ουρές στη Λάρισα με εθελοντές αιμοδότες μετά το ατύχημα στα Τέμπη. Αλλά νομίζω ότι ακόμα πιο εντυπωσιακή είναι η μαζική έκρηξη αυθόρμητης αλληλεγγύης τη στιγμή μηδέν, αυτή η ακαριαία αυταπάρνηση κι ενεργοποίηση όταν το διακύβευμα είναι η ίδια η επιβίωση της κοινότητας. Πριν από δυο εβδομάδες, καταγράφοντας όλες τις τραγωδίες που μας χτύπησαν αυτό το καλοκαίρι έγραφα πως, όταν συμβεί η καταστροφή, “κανείς δεν θα έρθει να μας σώσει”. Έκανα λάθος. Οι άνθρωποι στα χωριά της Θεσσαλίας και της Καρδίτσας, που τώρα προσπαθούν να σώσουν ό,τι σώζεται από τις λάσπες, μου έδειξαν ότι κάνω λάθος.