«Χρησιμοποιούμε τους αρχαιολογικούς χώρους κάπως εξορκιστικά, μήπως προσδώσουν αίγλη στα διαδραματιζόμενα», έχει πει ο σκηνοθέτης Μιχαήλ Μαρμαρινός, και μάλλον έχει δίκιο. Ομως οι δύο παραστάσεις που παρακολουθήσαμε στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας, το «Μα» του Ρομέο Καστελούτσι και το «Ανθρώπινο ρέκβιεμ» των Γιόχεν Σάντιγκ και Σάσα Βαλτς, ανέδειξαν τη μυσταγωγία ως μέρος μιας άτυπης συνομιλίας που αντλεί από τους μύθους και τους ίσκιους, για να τους δώσει ήχο και σώμα.
Την περασμένη εβδομάδα το Μυστήριο 14 (όπως αριθμούνται οι εκδηλώσεις της Ελευσίνας Πολιτιστικής Πρωτεύουσας 2023), με βάση το έργο του Γιοχάνες Μπραμς («Γερμανικό ρέκβιεμ»), τη συμμετοχή της 65μελούς Χορωδίας Ραδιοφωνίας του Βερολίνου και τριών χορευτών (που αναφέρονταν στη Δήμητρα, στην Περσεφόνη και στον Αδη), καθαγιάστηκε από μια αποκαλυπτική πανσέληνο. Ηταν το ολόγιομο και κατακόκκινο φεγγάρι του τέλους του Σεπτεμβρίου που ανέτειλε, ήλιος σωστός, περίπου την ώρα που η διεθνώς αναγνωρισμένη σοπράνο Μάρλις Πέτερσεν τραγουδούσε με τη χορωδία «ιδού εγώ: είχα για λίγο καιρό θλίψη και κόπο, και βρήκα παρηγοριά».
Ο σκηνοθέτης Γιόχεν Σάντιγκ είπε πως «όταν έμαθε για τα Ελευσίνια Μυστήρια ήξερε πως ήταν στον σωστό δρόμο». «Νομίζω πως ούτε ο Μπραμς γνώριζε για αυτά, όμως είναι σχεδόν σαν να έγραψε το έργο αυτό για να ακουστεί στο Ιερό της Ελευσίνας» («Κ» 24/9). Δεν ξέρω αν υπήρχε σύνδεση ανάμεσα σε αυτήν τη νεκρώσιμη ακολουθία (με αποσπάσματα από την Αγία Γραφή), που μοιάζει ταυτόχρονα με τελετή εορτασμού της ζωής, και στον μύθο της Περσεφόνης. Ούτε αν αυτή η μουσική δημιουργία αποτελεί «ένα στοχασμό για τα ίδια υπαρξιακά ερωτήματα που έθεταν τα φημισμένα Ελευσίνια Μυστήρια, τα οποία διοργανώνονταν επί σχεδόν δύο χιλιετίες κατά τους αρχαίους χρόνους».
Η επαναλειτουργία του αρχαιολογικού χώρου ως τόπου διάδρασης με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία ανοίγει τον διάλογο με τον χρόνο και με την πόλη.
Ομως όσες φορές κι αν έχει κανείς επισκεφθεί τον χώρο πριν, τίποτα δεν είναι ίδιο με την «επαναζωή» που αποκτά μέσα από ένα δρώμενο· με την προϋπόθεση το δρώμενο να είναι «ιθαγενές του αφηγήματός του», όπως υπογραμμίζει ο καλλιτεχνικός διευθυντής της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας Μιχ. Μαρμαρινός. Γι’ αυτό και πολλές εκδηλώσεις εμπνέονται από –και συντονίζονται με– τον αρχαιολογικό χώρο, συνενώνοντας το βίωμα με την αφήγηση, την τέχνη με τον εμβληματικότερο τόπο της Ελευσίνας, γύρω από τον οποίο υφάνθηκε όχι μόνο το όνομα αλλά και η ύπαρξή της.
Στο τέλος του 2023, όταν θα κλείσει ο κύκλος των «Μυστηρίων» και θα γίνουν οι οφειλόμενοι απολογισμοί, η απαρίθμηση γεγονότων θα έχει πει τη μισή αλήθεια. Γιατί η άλλη μισή βρίσκεται στο αθέατο· σε ό,τι δεν καταγράφεται στα πρακτικά. Κι αυτά είναι αισθήματα, αισθήσεις, πληροφορίες, μεγάλα και μικρά ξαφνιάσματα, ανατροπές, η συνθήκη μιας πόλης αλλιώς. «Μια εμπειρία με άλλη γλώσσα και άλλα μέσα», καθώς θα επιθυμούσε ο καλλιτεχνικός διευθυντής. Η «προίκα» της Ελευσίνας, άυλη και υλική (κτιριακή υποδομή) από τη λειτουργία του θεσμού, είναι μια μαγιά για το μέλλον της πόλης. Την επηρεάζει ή την αφήνει αδιάφορη; Θα αξιοποιηθεί ή θα πέσει η αυλαία και θα επιστρέψει στα οικεία και δικά της; Δύσκολες και εξαιρετικά επισφαλείς οι απαντήσεις.
Με τον αρχαιολογικό χώρο της, όμως, οι δεσμοί θα έχουν ισχυροποιηθεί. Η συστηματική επαναλειτουργία του ως τόπου διάδρασης με τη σύγχρονη καλλιτεχνική σκέψη και δημιουργία ανοίγει τον διάλογο με τον χρόνο και με την πόλη. Με το παλίμψηστο της ιστορίας της. Αποκαθίσταται μια ροή, που μέσα από πολλές διαφορετικές αφηγήσεις αποκτά συνοχή και δυναμική. Οι στιγμές πολλαπλασιάζονται, οι στιγμές που έζησε ο καθένας χωριστά ως θεατής και επισκέπτης, χαράσσοντας παράλληλες διαδρομές. Θα επιστρέφουμε στην Ελευσίνα, στην ανάμνηση του απρόσμενου που θα (προσ)καλεί να εντάξουμε κι αυτήν την περιπλάνηση στα «μυστήρια» με διάρκεια. Η άφιξη εκεί θα σημαίνει και μια επανεκκίνηση· μια εκ νέου τροφοδοσία προθέσεων και επιθυμιών.