Πόσο διαφορετική είναι η δική μας ζωή από αυτήν της γιαγιάς μας; Κατακτήσαμε ήδη την ισότητα; Αρκούν οι νόμοι ισότητας των φύλων; Πώς είναι δυνατόν, όταν οι νεαρές γυναίκες έχουν καλύτερη εκπαίδευση και ίδιες φιλοδοξίες με τους συνομήλικους άνδρες, να υστερούν στην καριέρα τους; Να έχουν χάσμα στις αμοιβές, που, μάλιστα, μεγαλώνει καθώς μεγαλώνουν; Αυτή την εβδομάδα, επιτέλους, απονεμήθηκε ένα Νομπέλ Οικονομικών, που δεν μας λέει πώς θα βγάλει περισσότερα χρήματα η Goldman Sachs αλλά πώς αλλάζει η ζωή μας και πού σκοντάφτουμε!
Το βραβείο στην καθηγήτρια του Χάρβαρντ Κλόντια Γκόλντιν επιβραβεύει έργο ζωής, που ρίχνει φως στις επιδόσεις των γυναικών στην αγορά εργασίας. Είναι η πρώτη βράβευση που αναγνωρίζει ότι στην οικονομία άνδρες και γυναίκες διαφέρουν. Η Γκόλντιν είναι μόλις η τρίτη γυναίκα που παίρνει το βραβείο και η πρώτη που το πήρε μόνη της. Με την οξυδερκή ματιά της, η Γκόλντιν καταγράφει και τεκμηριώνει το μακρύ ταξίδι της συμμετοχής των γυναικών στην απασχόληση από τις αρχές του 20ού αιώνα μέχρι σήμερα. Το έργο της αναδεικνύει τρεις κρίσιμες συνεισφορές:
Η πρώτη είναι ότι η σχέση ανάπτυξης και απασχόλησης είναι σύνθετη: σε χαμηλά επίπεδα ανάπτυξης, όταν κυριαρχεί η αγροτική οικονομία, οι γυναίκες συμμετείχαν σε υψηλά ποσοστά. Με την επιτάχυνση της ανάπτυξης και τη μετατόπιση προς τη βιομηχανία και τις πόλεις, το μερίδιο των εργαζόμενων γυναικών μειώθηκε. Ξαναπήρε μπροστά, αργότερα, με την επόμενη μετατόπιση προς τις υπηρεσίες, και από τότε αυξάνεται. Στις ΗΠΑ φαίνεται να σταματά λίγο πριν από το 2000. Ετσι, η σχέση ανάπτυξης και γυναικείας απασχόλησης έχει σχήμα «U». Αυτή η παρατήρηση που τεκμηριώθηκε με ιστορικά στοιχεία των ΗΠΑ αναπαράγεται λίγο-πολύ παντού: στην Ευρώπη, στην Ινδία, στην Ελλάδα.
Η δεύτερη συνεισφορά είναι η ακτινογραφία του ρυθμού αλλαγών, που συχνά αντανακλά εξω-οικονομικούς παράγοντες. Διαπιστώνει ότι κατά το τελευταίο τέταρτο του 20ού αιώνα η αύξηση του ρόλου των γυναικών προσλαμβάνει χαρακτηριστικά πλημμυρίδας, σημειώνοντας τομή. Τι συνέβη; Ασφαλώς έπαιξαν ρόλο η εκπαίδευση και η διαθεσιμότητα θέσεων εργασίας. Ομως το κρισιμότερο ερμηνευτικό στοιχείο είναι η διαθεσιμότητα του αντισυλληπτικού χαπιού που επέτρεπε, επιτέλους, στις γυναίκες να επιλέξουν τον χρόνο που θα κάνουν παιδιά (και αν θα κάνουν). Ετσι, η εργασία έγινε και για τις γυναίκες καριέρα, δηλαδή στοιχείο της ταυτότητάς τους και όχι ένα συμπληρωματικό καθήκον όσο επιτρέπουν οι λοιπές υποχρεώσεις.
Συχνά διαμορφώνουμε την πεποίθηση πως τα οικονομικά είναι για τους αριθμούς. Οχι, λέει η Γκόλντιν: τα οικονομικά είναι (και πρέπει να είναι) για τους ανθρώπους.
Αν είναι έτσι, γιατί και πώς ανακόπηκε αυτό το θριαμβευτικό ταξίδι; Πώς «χτύπησε ταβάνι»; Εδώ βρίσκεται η τρίτη συνεισφορά της Γκόλντιν, που συμπυκνώνεται στο βιβλίο του 2021, «Career and Family». Στις αρχές του 20ού αιώνα, οι γυναίκες έπρεπε να διαλέξουν ανάμεσα σε καριέρα και οικογένεια. Τη δεκαετία του 1920, κάποιες μπόρεσαν να εργαστούν και στη συνέχεια να κάνουν οικογένεια (αφήνοντας την καριέρα τους). Τις δεκαετίες των ’50 και ’60, οι μορφωμένες γυναίκες έκαναν πρώτα οικογένεια και μετά καριέρα (συνήθως χαμηλής πτήσης) – σε αυτό αναφερόταν η Μπέτι Φρίνταν όταν έγραφε για την ασφυξία των γυναικών μέσα στο σπίτι, το «πρόβλημα χωρίς όνομα». Τις δεκαετίες ’70 και ’80, το πρότυπο αντιστράφηκε: οι μορφωμένες γυναίκες ξεκινούσαν πρώτα την καριέρα τους και μετά οικογένεια (αν και όσο προλάβαιναν). Μόνο από το 1990 μπορούσαν οι γυναίκες να κάνουν καριέρα και οικογένεια ταυτόχρονα. Αυτό όμως γινόταν με βαρίδια και εμπόδια: το «νέο πρόβλημα χωρίς όνομα» είναι το χάσμα φύλου που μεγαλώνει στη διάρκεια της ζωής.
Η Γκόλντιν χρησιμοποιεί τα εργαλεία της νεοκλασικής ανάλυσης, αλλά φέρνει στο προσκήνιο τον αόρατο (για τους περισσότερους οικονομολόγους) κόσμο της οικογένειας. Εξετάζει τις διαδρομές των γυναικών μέσα στους δύο κόσμους ταυτόχρονα. Περιγράφει τα διλήμματα, τις επιλογές και τους τρόπους με τους οποίους διαμορφώνουμε εικόνα για τον εαυτό μας. Εχει πρόσφατα εστιάσει τους προβολείς της στα δύο άκρα της κατανομής ηλικιών: υποστηρίζει την ανάγκη για ποιοτική και μαζικά διαθέσιμη προσχολική αγωγή, αλλά και υψηλών προδιαγραφών μακροχρόνια φροντίδα για τους ηλικιωμένους. Εξετάζει τον τρόπο που οι σύγχρονες κοινωνίες επιβραβεύουν αυτό που αποκαλεί «λαίμαργη εργασία» με ατελείωτα ωράρια και υποτιμούν τη συνεργασία, την εναλλαγή και την ποιότητα ζωής.
Τέλος, η φετινή βράβευση έχει και μια υπενθύμιση σε όσες και όσους από εμάς διδάσκουμε οικονομικά: συχνά διαμορφώνουμε την πεποίθηση πως τα οικονομικά είναι για τους αριθμούς, ενώ οι άλλες κοινωνικές επιστήμες για τους ανθρώπους. Οχι, λέει η Γκόλντιν: τα οικονομικά είναι (και πρέπει να είναι) για τους ανθρώπους.
Η κ. Αντιγόνη Λυμπεράκη είναι καθηγήτρια Οικονομικών στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.