Πριν από λίγες μόλις εβδομάδες, δημοσιεύθηκε η ετήσια εκθεση 2022 του Εθνικού Μηχανισμού Διερεύνησης Περιστατικών Αυθαιρεσίας. Πρόκειται για θεματική παρουσίαση των πεπραγμένων του Συνηγόρου του Πολίτη, στο πλαίσιο άσκησης της ειδικής αρμοδιότητας της Αρχής που αφορά τη διερεύνηση περιστατικών αυθαιρεσίας στα σώματα ασφαλείας και στα καταστήματα κράτησης. Η βεμπεριανή πρόσληψη του κράτους ως μονοπωλιακού φορέα της νόμιμης βίας καθιστά κρίσιμη τη λογοδοσία ειδικά εν προκειμένω, καθόσον το κατεξοχήν ευαίσθητο πεδίο της αστυνομικής δράσης δοκιμάζει τα όρια της φιλελεύθερης δημοκρατίας και τη δικαιοκρατική συνοχή των σύγχρονων θεσμών καταστολής.
Στη διαχρονική ποιότητα των εκθέσεων πεπραγμένων διά των οποίων η ανεξάρτητη αρχή λογοδοτεί ενώπιον των αρμόδιων κοινοβουλευτικών οργάνων και της ίδιας της κοινωνίας πιστώνεται μέρος της αξιοπιστίας του θεσμού, όπως κατ’ επέκταση και του κύρους των πορισματικών του διαπιστώσεων. Στην έκθεση, ο Συνήγορος του Πολίτη επισημαίνει μεταξύ άλλων αύξηση των σχετικών καταγγελιών, έως και 50% σε σχέση με τα προ πανδημίας δεδομένα. Το γεγονός αποδίδεται αφενός στην αποκατάσταση μιας μετά COVID κανονικότητας, αφετέρου στην αφομοίωση του ρόλου του Συνηγόρου ως θεσμικού υποδοχέα σχετικών αναφορών. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι καταγγελίες για φερόμενες επαναπροωθήσεις αλλοδαπών μέσω χερσαίων και θαλάσσιων συνόρων, καθώς επίσης και οι καταγγελίες που κοινοποιήθηκαν στην Αρχή από τον υπεύθυνο θεμελιωδών δικαιωμάτων του Frontex.
Τα στατιστικά ευρήματα του Συνηγόρου του Πολίτη δεν είναι διόλου ενθαρρυντικά: Το ήμισυ σχεδόν των πειθαρχικών ερευνών που διεξάγονται από τις εμπλεκόμενες υπηρεσίες βαρύνονται με ουσιώδεις πλημμέλειες· κυρίως στο επίπεδο της επαρκούς τεκμηρίωσης. Και μόνο μία στις δέκα εσωτερικές διοικητικές έρευνες διέρχεται επιτυχώς τον έλεγχο της Αρχής αξιολογούμενη ως «πλήρης και εμπεριστατωμένη». Αξιο επισήμανσης είναι επιπλέον το γεγονός ότι μέρος της παιδαγωγικής αποστολής της ανεξάρτητης αρχής αφορά την κατάδειξη της δεσμευτικότητας των αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Και τούτο, διότι ούτε στις περιπτώσεις έκδοσης καταδικαστικών αποφάσεων εις βάρος της χώρας μας, η υποχρέωση συμμόρφωσης που παράγεται για τις αρμόδιες αρχές, από το κρίσιμο δεδικασμένο μπορεί να λογίζεται ως αυτονόητη.
Ασφαλώς, το ζήτημα της αστυνομικής αυθαιρεσίας ως υπέρμετρης χρήσης βίας δεν συναριθμείται μεταξύ των αποκλειστικά ενδημικών παθογενειών. Οι μνήμες από τις τραγικές ιστορίες των Νίκου Σαμπάνη και Κώστα Φραγκούλη τέμνονται με τις αντίστοιχες των Μάικλ Μπράουν, Τζορτζ Φλόιντ, Αντάμα Τραορέ. Τα κινήματα των Black Live Matters, Verité et Justice και η κραυγή «I can’t breathe» υπερβαίνουν κατά πολύ τα εθνικά σύνορα και τις δικαιοταξίες εντός των οποίων η άσκηση δυσανάλογης αστυνομικής βίας αφορά συχνά μέλη περιθωριοποιημένων κοινωνικών ομάδων.
Η έκθεση συνομιλεί –ερήμην της, το πιθανότερο– με την πρωτότυπη κοινωνιολογική μελέτη του έγκριτου Ντιντιέ Φασέν, την ελληνική μετάφραση της οποίας οφείλουμε σε πρόσφατη κυκλοφορία των εκδόσεων Πόλις. Ο σπουδαίος Γάλλος γιατρός, καθηγητής κοινωνικών επιστημών, στο Institute for Advanced Study στο Princeton και στο Collège de France και διευθυντής σπουδών στην École des hautes études en sciences sociales επιχειρεί να ανατάμει μια ιστορία αστυνομικής βίας υπερβαίνοντας την πεπερασμένη θεώρηση των πολιτειακών οργάνων. Η υπόθεση αφορά μέλος της «κοινότητας των ταξιδευτών», όπως αυτοπροσδιορίζονται οι Τσιγγάνοι της Γαλλίας. Ο Αντζελο έπεσε νεκρός από τα πυρά αστυνομικών, οι οποίοι έφεραν βαρύ οπλισμό ως υπηρετούντες σε επίλεκτο σώμα καταστολής. Το γεγονός έλαβε χώρα στην οικογενειακή αγροικία του νεαρού «ταξιδιώτη», όπου ο τελευταίος είχε καταφύγει παραβιάζοντας τους όρους της άδειας εξόδου που του είχε χορηγηθεί από το συμβούλιο του σωφρονιστικού καταστήματος, εντός του οποίου εξέτιε ποινή φυλάκισης για χαμηλής παραβατικότητας αδικήματα.
Μόνο μία στις δέκα εσωτερικές διοικητικές έρευνες διέρχεται επιτυχώς τον έλεγχο της Αρχής αξιολογού-μενη ως «πλήρης και εμπεριστατωμένη».
Ο Φασέν επιλέγει μεθοδολογικά τη σκολιά οδό της αξιολογικής ουδετερότητας αρνούμενος να κομίσει συνηγορία υπέρ της μιας ή της άλλης πλευράς. Εκείνο που επιχειρεί κυρίως να αναδείξει είναι η κανονικοποίηση της άσκησης δυσανάλογης βίας εις βάρος ευάλωτων κοινωνικών ομάδων, ένα είδος «δομικού ρατσισμού» και «θεσμικού ψεύδους», τα οποία ερείδονται κατά βάση στην υπερεπένδυση του κράτους σε μια αρχαϊκή εκδοχή ασφάλειας. Ο συγγραφέας δεν περιορίζεται στην επίσημη εκδοχή, όπως αυτή μορφοποιήθηκε από τις αστυνομικές και δικαστικές αρχές. Διευρύνει το πεδίο αναζήτησης και συγκροτεί την αφήγηση αξιοποιώντας μαρτυρίες όλων όσοι ενεπλάκησαν στο τραγικό περιστατικό. Δεν παρασιωπάται δηλαδή ο λόγος της οικογένειας, ούτε υποβαθμίζονται τα πορίσματα της ιατροδικαστικής εξέτασης και της δημοσιογραφικής έρευνας.
Ο Φασέν είναι σαφής: η σκληρή καταστολή μέσω της αναπαραγωγής στερεοτυπικού λόγου και δαιμονοποίησης των κοινωνικά απόκληρων με κριτήρια εθνοτικά, φυλετικά κ.ο.κ. υπονομεύει εμφανώς τις προϋποθέσεις αμερόληπτης διερεύνησης. Η αναζήτηση της αλήθειας είναι εξ ορισμού δυσχερής υπόθεση και πάντως προϋποθέτει εκ μέρους εκείνων που φέρουν τη σχετική θεσμική ευθύνη, νηφαλιότητα και διάρρηξη των δεσμών με αμάχητα τεκμήρια κατεστημένων αντιλήψεων. «Υπάρχει μια συστημική συγκάλυψη από την αστυνομία όταν οι αστυνομικοί της σκοτώνουν κάποιο άτομο. Η Δικαιοσύνη δέχεται την εκδοχή της αστυνομίας και απαλλάσσει τους δράστες. Η κυβέρνηση προστατεύει την αστυνομία και αρνείται να παραδεχθεί τη βία που ασκεί. Είναι απαραίτητη η παρουσία θαρραλέων ανδρών και γυναικών σε θέσεις εξουσίας για να υπερασπιστούν τη δημοκρατία και την αλήθεια». Κατά τον συγγραφέα, αυτός είναι ο μόνος τρόπος διεμβολισμού της «συμπαιγνίας [που υπάρχει] στη Γαλλία, εδώ και χρόνια… μεταξύ κυβερνήσεων και αστυνομίας».
Προς αυτή την κατεύθυνση, τα υψηλού κύρους εχέγγυα του Συνηγόρου του Πολίτη ως θεσμικού αντιβάρου προσδίδουν στον ρόλο της Αρχής προστιθέμενη αξία. Κυρίως επειδή ως αξιόπιστο παρατηρητήριο καταγραφής και διερεύνησης περιστατικών αυθαιρεσίας συμβάλλει στην αποτύπωση της πραγματικότητας χωρίς ευφημισμούς και συντεχνιακή επιείκεια. Και ακόμη περισσότερο, στην παιδαγώγηση των δρώντων επί του πεδίου, με ζητούμενο το σημείο ισορροπίας μεταξύ επιχειρησιακής αποτελεσματικότητας και δικαιοκρατικού αυτοπεριορισμού.
Η δρ Αικατερίνα Παπανικολάου είναι δικηγόρος, τέως μέλος στην Αρχή Διασφάλισης Απορρήτου των Επικοινωνιών, ειδική επιστήμων στον Συνήγορο του Πολίτη.