Τόσο θλιβερό κι όμως κατάντησε συνήθεια. Καταδίωξη ύποπτου αυτοκινήτου που οδηγεί ανήλικος, αψηφώντας τις εντολές της αστυνομίας. Η τελευταία, παθητικά διακριτική σε χειρότερες περιπτώσεις (ας θυμηθούμε την πρόσφατη καταδρομή των Κροατών χούλιγκαν), πυροβολεί και σκοτώνει τον επιβαίνοντα. Η συνέχεια γνωστή: επίσημες δηλώσεις ότι θα χυθεί «άπλετο φως», ξεσηκωμός της κοινότητας των Ρομά, ολιγοήμερη δημοσιότητα πριν από την επιστροφή στην κανονικότητα της αδιαφορίας. Μέχρι την επόμενη, πανομοιότυπη εκδοχή της ιστορίας, με πρωταγωνιστές ένα παιδί που δεν θα προλάβει να ζήσει και έναν αστυνομικό που θα πρέπει να ζήσει με τις συνέπειες της πράξης του. Η μετατροπή της τραγωδίας σε κλισέ είναι περισσότερο βάρβαρη από την ίδια την αιματοχυσία. Υπάρχει ελπίδα για κάθαρση;
Η πρώτη που μπορεί να δώσει τέλος στον φαύλο κύκλο είναι η αστυνομία, ως δημόσια οργάνωση η οποία ανήκει στον σκληρό πυρήνα του κράτους και φέρει αυξημένη ευθύνη, ιδίως κατά τη χρήση όπλων. Το 2004, με την απόφαση Μακαρατζής/Ελλάδας, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο του Στρασβούργου καταδίκασε τη χώρα μας σε μια υπόθεση παρόμοια με το περιστατικό της Βοιωτίας. Θεώρησε ότι παραβιάσθηκε το άρθρο 2 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (προστασία της ζωής), το οποίο επιβάλλει «η καταφυγή από κρατικά όργανα σε δυνητικά θανατηφόρα βία να ρυθμίζεται και να ελέγχεται κατά τρόπο ώστε να ελαχιστοποιείται τυχόν διακινδύνευση της ζωής». Το δικαστήριο εστίασε στην έλλειψη αποτελεσματικού επιχειρησιακού σχεδιασμού και επαρκούς εκπαίδευσης της ΕΛ.ΑΣ. Εχουμε, άραγε, προχωρήσει έκτοτε όσο απαιτείται; Η βελτίωση είναι αναγκαία, ιδίως με τη χρήση της τεχνολογίας (οι περιβόητες κάμερες στα κράνη και τις στολές των αστυνομικών), ώστε να αυξηθεί η λογοδοσία και να μειωθεί η αβεβαιότητα για τη συμπεριφορά των οργάνων της τάξης στο πεδίο.
Η δεύτερη παράμετρος στην εξίσωση έχει σχέση με την ίδια την κοινότητα των Ρομά. Ενα δύσκολο και παρεξηγήσιμο θέμα συζήτησης, το οποίο συνήθως εξαντλείται στο εξής, αδύνατο να απαντηθεί, ερώτημα: η προκατάληψη εις βάρος της προκαλεί και αυξάνει την εκ μέρους της παραβατικότητα ή ισχύει το ακριβώς αντίθετο; Ομως, το ζεύγος προκατάληψη – παραβατικότητα δεν έχει σαφές αίτιο και αιτιατό· είναι ένα αέναο σπιράλ καταστροφικών προεκτάσεων. Προφανώς οι Ρομά δεν αποτελούν πολίτες δεύτερης κατηγορίας. Απολαύουν των ίδιων συνταγματικών δικαιωμάτων με τους υπόλοιπους αλλά και αυξημένης φροντίδας, ως διαχρονικά παραμελημένη μειονότητα. Την ίδια στιγμή, ο κοινωνικός εξοστρακισμός και η στερεοτυπική σύνδεση της συγκεκριμένης κοινότητας με παραβατικές συμπεριφορές προϋποθέτει ότι και η ίδια επιθυμεί την αναστροφή της κατάστασης. Ο ηθελημένος αναλφαβητισμός, η τεκνοποιία σε τρυφερές ηλικίες και η γενικότερη αυτοεξαίρεση από τις δομές της υπόλοιπης κοινωνίας και του κράτους, προφανώς δεν βοηθούν. Η επίκληση της διαφορετικότητας δεν συνιστά κολυμβήθρα του Σιλωάμ για την εμμονική και απόλυτη άρνηση των θεσμών. Οταν μεταφράζεται σε προβληματικές συμπεριφορές, δεν θίγει μόνο τους «ευνομούμενους άλλους». Στερεί, πρωτίστως, τη νεότερη γενιά Ρομά από την επιλογή, την ευκαιρία, εν τέλει την ελευθερία να ζήσει αλλιώς αν το θελήσει. Εδώ και 20 χρόνια, αναζητώ ανάμεσα στους πρωτοετείς εκείνες/ους που έφτασαν μέχρι τα έδρανα της Νομικής παρά τις αντιξοότητες της μειονότητας από την οποία προέρχονται. Με χαρά διακρίνω αρκετές/ούς εκπροσώπους μη προνομιούχων κοινωνικών ομάδων, αλλά σχεδόν ποτέ Ρομά. Κι αυτό κάτι δείχνει.
Το κράτος έχει αποτύχει διπλά. Αφενός, να μεριμνήσει για τους ασθενέστερους με θετικά μέτρα. Αφετέρου, να αντιμε- τωπίσει τις νησίδες ανομίας χωρίς υπερβάλλουσα βία.
Δύο πράγματα είναι σίγουρα. Πρώτον, όλα τα παραπάνω ισοδυναμούν με μια διπλή αποτυχία του κράτους. Αφενός, να μεριμνήσει για τους ασθενέστερους με θετικά μέτρα. Αφετέρου, να αντιμετωπίσει τις νησίδες ανομίας χωρίς υπερβάλλουσα βία. Δεύτερον, το απώτατο, μη αναστρέψιμο θύμα αυτής της αποτυχίας είναι η ελεύθερη ζωή, την οποία ένα παιδί δεν πρόλαβε να χαρεί. Γιατί ανατράφηκε έτσι, γιατί δεν πετύχαμε την κοινωνική του ένταξη, γιατί ένα όργανο της τάξης τού την αφαίρεσε χωρίς να είμαστε βέβαιοι πως τούτο δεν ήταν αναπότρεπτο.
Ο κ. Γιώργος Δελλής είναι καθηγητής στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.