Τις προάλλες στο Δουβλίνο ξέσπασαν ταραχές από μαινόμενους ακροδεξιούς που έκαψαν αυτοκίνητα και έσπασαν καταστήματα με αφορμή μια επίθεση με μαχαίρι που είχε συμβεί νωρίτερα στο κέντρο της πόλης. Τις τελευταίες εβδομάδες πολλές διαδηλώσεις και κινητοποιήσεις έχουν γίνει σε διάφορες πόλεις του κόσμου με αφορμή τον πόλεμο στη Γάζα. Και, βέβαια, πολλές φορές έχουμε ζήσει και στη δική μας χώρα «δυναμικές» κινητοποιήσεις και δράσεις με πολλές αφορμές. Αλλά είχα πάντα μία απορία. Όλες αυτές οι ταραχές γίνονται για θέματα σοβαρά, ασόβαρα ή και ανύπαρκτα. Υπάρχει ένα θέμα το οποίο είναι παγκόσμιας κλίμακας και πάρα πολύ σημαντικό -ίσως το σοβαρότερο. Καθώς ο κόσμος καίγεται (ή/και πνίγεται) από τις συνέπειες της ήδη δυσβάσταχτης υπερθέρμανσης του πλανήτη, κράτη και εταιρείες εξακολουθούν να επενδύουν σε περισσότερα ορυκτά καύσιμα, θέτοντας μόνο αόριστους, ανέφικτους μελλοντικούς στόχους. Πώς και δεν έχει κάψει κανένας αυτοκίνητα και καταστήματα για την κλιματική κρίση;
Ένα βράδυ το 2007, μια ομάδα νεαρών πήγε σε ένα πλούσιο προάστιο της Στοκχόλμης και, χωρίς να τους καταλάβει κανένας, μέσα σε λίγη ώρα, κρυμμένες και κρυμμένοι στο σκοτάδι, έκαναν μια «παρέμβαση». Το πρωί, οι ιδιοκτήτες εξήντα μεγάλων και πολυτελών SUV στη γειτονιά διαπίστωσαν ότι ένα ή δύο λάστιχα στα αυτοκίνητά τους ήταν τελείως ξεφούσκωτα, και στο παρμπρίζ υπήρχε ένα φυλλάδιο που εξηγούσε ευγενικά ότι τέτοια γιγάντια, ενεργοβόρα τζιπ εκπέμπουν υπερβολικά πολλά αέρια του θερμοκηπίου και ότι οι ιδιοκτήτες τους φέρουν δυσανάλογα μεγάλο μερίδιο ευθύνης για την κλιματική αλλαγή. Οι δράστες υπέγραφαν ως «Ινδιάνοι της ζούγκλας της ασφάλτου» και η δράση τους απέκτησε μεγάλη δημοσιότητα. Πολύ σύντομα βρήκαν μιμητές, και παρόμοιες δράσεις εξαπλώθηκαν σε άλλες πόλεις της Σουηδίας. Μέσα σε λίγους μήνες ακτιβιστές ξεφούσκωσαν συνολικά 1.500 πολυτελή SUV. Στο δεύτερο μισό του 2007 οι πωλήσεις του δημοφιλούς -και γιγάντιου- Volvo XC90 έπεσαν κατά 27%. Τα ανώνυμα μέλη της ομάδας αντιμετώπισαν δημόσιες απειλές βίας -ακόμα και κατά της ζωής τους- από τους αυτοκινητιστές που έζησαν την τρομερή τραγωδία να πρέπει να ξαναφουσκώσουν τα λάστιχά τους.
Αυτή ήταν μια σχεδόν χαριτωμένη, πρακτικά ανώδυνη μορφή διαμαρτυρίας για το σημαντικότερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα σήμερα. Ομολογουμένως δεν ήταν η μόνη. Μεγάλες πορείες και διαδηλώσεις έχουν διοργανωθεί στις πόλεις του κόσμου -100.000 κατέβηκαν στους δρόμους της Κοπεγχάγης για την COP15, 400.000 στη Νέα Υόρκη το 2014 μετά τον τυφώνα Σάντι, 7,6 εκατομμύρια άνθρωποι από 150 χώρες συμμετείχαν στη Global Climate Strike το 2019. To 2018 η Γκρέτα με τις Fridays for the Future κινητοποίησε εκατομμύρια παιδιά από όλο τον κόσμο, την ίδια χρονιά η οργάνωση Extinction Rebellion (XR) ξεκίνησε δράσεις -μέχρι σήμερα έχει σχεδόν 500 παραρτήματα σε όλο τον κόσμο. To γερμανικό κίνημα Ende Gelände ξεκίνησε δράσεις σε εργοστάσια καύσης άνθρακα ανά τη Γερμανία ενώ στην ίδια χώρα μια ομάδα που αυτοαποκαλούνται «Η Τελευταία Γενιά» έκαναν ακόμα και απεργία πείνας για το κλίμα. Η απορία όμως πάντα ήταν: αρκούν αυτά; Δράσεις κυρίως ήπιες, ειρηνικές εκδηλώσεις διαμαρτυρίας, φτάνουν; Γιατί δεν γίνονται και άλλες, πιο “δυναμικές” (για να το πω έτσι), όπως γίνονται για άλλα θέματα; Στο μυθιστόρημα «The Ministry For The Future» ο Κιμ Στάνλεϊ Ρόμπινσον περιγράφει έναν κόσμο όπου η κλιματική τρομοκρατία είναι κοινός τόπος, όπου οι διαμαρτυρόμενοι δεν αρκούνται σε ειρηνικές διαδηλώσεις αλλά δολοφονούν στελέχη πετρελαιοβιομηχανιών, κάνουν κατάληψη σε ολόκληρο το Νταβός, κρατώντας τους ισχυρούς συμμετέχοντες ομήρους. Στον πραγματικό κόσμο σχεδόν τίποτε τέτοιο δεν συμβαίνει.
Το 2021 κυκλοφόρησε ένα ενδιαφέρον βιβλίο για το θέμα, με τον προβοκατόρικο τίτλο «How To Blow Up A Pipeline». Το έχει γράψει ο Αντρέας Μαλμ, καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Λούνδης και, όχι, δεν περιέχει οδηγίες για το πώς μπορεί κάποιος όντως να ανατινάξει έναν αγωγό. Εξετάζει όμως τις φιλοσοφικές, ηθικές αλλά και πρακτικές πτυχές του κλιματικού ακτιβισμού σήμερα.
Ο Μαλμ επιστρέφει στην ιστορία μεγάλων κοινωνικών κινημάτων που πάλεψαν για να λύσουν σημαντικά μεγάλα προβλήματα, από την κατάργηση της δουλείας μέχρι τα πολιτικά δικαιώματα των μαύρων στη δεκαετία του 1960, και από τον αγώνα της Ινδίας κατά των αποικιοκρατών μέχρι τον αγώνα των σουφραζετών για το δικαίωμα των γυναικών στην ψήφο. Όλα αυτά, λέει, κερδήθηκαν κατά κανόνα από κινήματα μη-βίας. Έχει πια κατοχυρωθεί καλά, άλλωστε, ότι η βία λειτουργεί αρνητικά για τους στόχους κάθε κινήματος στον κόσμο και κάνει την ευαισθητοποίηση του κοινού, την προσέλκυση συμμάχων και την πολιτική πίεση πολύ πιο δύσκολη, αν όχι αδύνατη. Αυτό είναι γνωστό. Ο Μαλμ όμως υπενθυμίζει ότι όλες οι μορφές βίας δεν είναι ίδιες και, κυρίως, η διάκριση ανάμεσα στη βία κατά ανθρώπων και τη βία κατά αντικειμένων (περιουσιών, για παράδειγμα) είναι μεγάλη και καίρια. Αν και η φιλοσοφική ανάλυση των διαφόρων μορφών ακτιβιστικής βίας είναι το πιο αδύναμο κομμάτι του βιβλίου, η σύντομη εξιστόρηση ξεχασμένων πτυχών εκείνων των κινημάτων του παρελθόντος έχει ενδιαφέρον. Μας θυμίζει, για παράδειγμα, ότι οι σουφραζέτες των αρχών του 20ου αιώνα δεν έκαναν μόνο καθιστικές διαμαρτυρίες -έβαζαν και βόμβες, έκαιγαν ολόκληρα κτίρια. Ο στόχος, όπως τον περιέγραφε η Έμελιν Πάνκχερστ, ήταν “η διατάραξη της κανονικής διεξαγωγής της ζωής”. Μέσα σε ενάμιση χρόνο καταγράφηκαν 337 τέτοιες επιθέσεις σε εκκλησίες, θέατρα, ξενοδοχείες, φούρνους, ταχυδρομεία και άλλους στόχους. Επιθέσεις και σαμποτάζ ήταν εργαλεία στο οπλοστάσιο και των αντιστασιακών στη Νότια Αφρική τη δεκαετία του ’60. Στην κατά τα άλλα ειρηνική “αραβική άνοιξη” κάηκε και λεηλατήθηκε το 1/4 των αστυνομικών τμημάτων της Αιγύπτου.
«Θα είναι η μη-βία ο μόνος τρόπος, το μόνο επιτρεπτό είδος δράσης στον αγώνα για την κατάργηση των ορυκτών καυσίμων;» αναρωτιέται ο Μαλμ. «Ή μήπως υπάρχει μια άλλη, επόμενη φάση, πέρα από την ειρηνική διαμαρτυρία;». Ο συγγραφέας, χωρίς σε κανένα σημείο να υποστηρίζει ευθαρσώς τη βία, ισχυρίζεται ότι χρειάζεται μια μετάβαση από τη διαμαρτυρία στην αντίσταση -με την αντιστοιχία των ορισμών που θυμίζει την Ούλρικε Μάινχοφ («διαμαρτυρία είναι όταν λέω ότι κάτι δεν μου αρέσει. Αντίσταση είναι όταν αναγκάζω αυτό που δεν μου αρέσει να πάψει»). Τι είδους δράσεις θα ήταν αυτές, όμως, στο πλαίσιο του αγώνα για το μετριασμό της κλιματικής αλλαγής; Ποιοι θα ήταν οι στόχοι; Οι ρυπαντές, είναι η προφανής απάντηση. Υποδομές, μηχανήματα και περιουσιακά στοιχεία επιχειρήσεων εξόρυξης ορυκτών καυσίμων, για παράδειγμα. «Ο στόχος μιας καμπάνιας που θα είχε ως στόχο περιουσιακά στοιχεία που συνεισφέρουν στην εκπομπή αερίων του θερμοκηπίου θα ήταν διπλός», γράφει ο Μαλμ. “Να προκαλέσει κίνητρα αποεπένδυσης σε τέτοιες δραστηριότητες και να δείξει στον κόσμο ότι αυτά τα μηχανήματα, τα εργοστάσια και οι υποδομές μπορούν, πράγματι, να πάψουν να λειτουργούν”.
Παρεμπιπτόντως, η ανατίναξη αγωγών και εργοστασίων καύσης ορυκτών καυσίμων είναι κάτι που συμβαίνει εδώ και δεκαετίες. Απλά για άλλους λόγους. Το ANC στη Νότια Αφρική επί απαρτχάιντ έβαλε νάρκες σε εργοστάσια της κρατικής εταιρείας ενέργειας. Παλαιστίνιοι έβαζαν βόμβες σε αγωγούς που έφερναν πετρέλαιο από τη Σαουδική Αραβία στη Μεσόγειο, αντάρτες από την Υεμένη έστειλαν drones για να χτυπήσουν το μεγαλύτερο διυλιστήριο πετρελαίου στον κόσμο, Νιγηριανοί αντάρτες έβαζαν βόμβες στις υποδομές δυτικών πετρελαιοβιομηχανιών τις οποίες κατηγορούσαν για τις ληστρικές, αρπακτικές τους πρακτικές στη χώρα. Καμία από αυτές τις επιθέσεις, ωστόσο, δεν έγινε για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης.
Μετά την κυκλοφορία του βιβλίου -ίσως και εξαιτίας της- κάμποσα πράγματα έγιναν. Στο Κέιμπριτζ της Αγγλίας ακτιβιστές έσπασαν τζάμια σε κτίρια εταιρειών ορυκτών καυσίμων. Στη Γερμανία άλλοι ακτιβιστές συγκρούστηκαν με την αστυνομία διαμαρτυρόμενοι για την επέκταση ενός ορυχείου που έβγαζε άνθρακα για το κοντινό εργοστάσιο. Στη Γαλλία μια ομάδα με τ’ όνομα «Les Soulèvements de la Terre» ξεκίνησε δράσεις δολιοφθοράς σε ενεργειακά και άλλα έργα. Και έγινε και κάτι άλλο. Εμπνευσμένο από εκείνους τους Σουηδούς της προ-προηγούμενης δεκαετίας, έχει αναπτυχθεί ένα παγκόσμιο και αποκεντρωμένο δίκτυο ακτιβιστών που ξεφουσκώνουν τα λάστιχα ενεργοβόρων SUV.
Βεβαίως, πολλοί αστερίσκοι χωράνε ακόμα και σ’ αυτή τη δραστηριότητα. Αν και στο σάιτ οι «Tyre Extinguishers» προτρέπουν τους ακτιβιστές να αποφεύγουν να «χτυπάνε» αυτοκίνητα που εμφανώς εξυπηρετούν άτομα με αναπηρία, ή που είναι επαγγελματικά, δεν κάνουν τη διάκριση ανάμεσα στα βενζινοκίνητα και τα ηλεκτρικά ή υβριδικά -τα θεωρούν όλα εξίσου στόχους, φτάνει να είναι μεγάλα και υπερυψωμένα από το έδαφος. Γενικά το θέμα των ορίων είναι ένα σημαντικό θέμα σε αυτή τη συζήτηση. Αν το να ξεφουσκώνεις τα λάστιχα των ρυπαρών SUV είναι αποδεκτός ακτιβισμός, τι είναι το να τα σκίζεις με μαχαίρι; Ή το να περνάς μια γύρα το αμάξωμά τους με ένα κοφτερό κλειδί; Πού είναι το όριο που χωρίζει τον ακτιβισμό, τη δολιοφθορά και το σαμποτάζ από την τρομοκρατία;
Και υπάρχουν κι άλλα προβλήματα στην πράξη. Ενας απαράβατος κανόνας είναι το ότι ο ακτιβισμός δεν πρέπει ποτέ να στρέφεται απέναντι στα θύματα του προβλήματος που υποτίθεται ότι προσπαθεί να λύσει. Τον Οκτώβριο του 2019, όμως, οι XR έκαναν μια δράση διαμαρτυρίας στο μετρό του Λονδίνου, σταματώντας την κίνηση και ανοίγοντας πανό διαμαρτυρίας. Μόνο που συνάντησαν την αντίδραση των πολιτών που εκείνη την ώρα χρησιμοποιούσαν το μετρό για να πάνε στις δουλειές τους -άνθρωποι της εργατιάς, όχι οι υπαίτιοι της κλιματικής κρίσης, που μάλιστα εκείνη τη στιγμή προσπαθούσαν να χρησιμοποιήσουν ένα από τα λίγα μέσα μεταφοράς που δεν εκπέμπουν ρύπους στην ατμόσφαιρα. Η όλη δράση έμοιαζε εκτός τόπου και χρόνου.
Αλλες δράσεις, δε, μοιάζουν ακόμα λιγότερο αποτελεσματικές. Πέρυσι το φθινόπωρο δύο ακτιβιστές από την οργάνωση Just Stop Oil έριξαν τοματόσουπα στα «Ηλιοτρόπια» του Βίνσεντ ΒανΓκογκ στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου. Βεβαίως, ο πίνακας βρίσκεται πίσω από προστατευτικό τζάμι οπότε η ζημιά ήταν μηδαμινή, παρ’ όλα αυτά η δράση αυτή, που πήρε άμεσα πολύ μεγάλη και κυρίως αρνητική δημοσιότητα (τους συνέκριναν ακόμα και με τους Ταλιμπάν). Πράγματι, ο ΒανΓκογκ δεν έκανε τίποτε για να προκαλέσει την κλιματική κρίση, και τέτοιες δράσεις μπορεί να προκαλέσουν τον ευτελισμό ή και τη γελοιοποίηση του κινήματος. Στη συγκεκριμένη κρίση, την κλιματική, είμαστε όλοι θύματα αλλά δεν είναι όλοι θύτες και η όποια διαμαρτυρία πλήττει συλλήβδην όλα τα θύματα μπορεί να θεωρηθεί εξορισμού άστοχη.
Και πάλι, όμως, αν και υπογραμμίζει τέτοιες αδυναμίες, ο Μαλμ υπενθυμίζει ότι όλες αυτές οι μορφές του ακτιβισμού έχουν παρελθόν. Και οι σουφραζέτες έκαναν τέτοια. Το 1914 η θρυλική Καναδή ακτιβίστρια Μέρι Ρίτσαρτσον ξέσκισε τον πίνακα του Βελάσκεζ «Η τουαλέτα της Αφροδίτης» με μπαλτά, στην ίδια πινακοθήκη -και τότε ο Τύπος ήταν αμείλικτος στην κριτική της πράξης της. Τι έγινε μετά; Ο πίνακας επιδιορθώθηκε πλήρως και επέστρεψε στην πινακοθήκη, και τέσσερα χρόνια μετά δόθηκε στις Βρετανίδες ηλικίας άνω των 30 το δικαίωμα της ψήφου. Οι νέοι, πολύ μορφωμένοι ακτιβιστές τα διαβάζουν και τα μελετούν όλα αυτά. Στις 6 Νοεμβρίου 2023 η Just stop Oil, ίσως προσπαθώντας να εκμεταλλευτεί το γούρι, επιτέθηκε στον ίδιο ακριβώς πίνακα του Βελάσκεζ -δυο μέλη θρυμμάτισαν το προστατευτικό τζάμι με σφυράκια. Και συνελήφθησαν.
Μπορεί αυτές οι δράσεις να μοιάζουν ανώφελες, και η προοπτική ένα ακτιβιστικό κίνημα να αρχίσει τις μεγάλης κλίμακας δολιοφθορές σε υποδομές παραγωγής ορυκτών καυσίμων μακρινή. Αλλά το βιβλίο του Αντρέας Μαλμ -και η γενικότερη συζήτηση- έχει νόημα, έστω σε φιλοσοφικό επίπεδο. «Τα κράτη είναι ανίκανα να απαντήσουν στην κρίση», γράφει ο Μαλμ. Στο ερώτημα «και τι κάνουμε τώρα», χρησιμοποιεί την εξής αναλογία, για να εξηγήσει το είδος του διακυβεύματος: «Αν κάποιος βάλει μια βόμβα στο σπίτι σου, δικαιούσαι να την αποσυναρμολογήσεις. Αν κάποιος βάλει μια βόμβα στην πολυκατοικία σου, την ώρα που τα θεμέλιά της καίγονται ήδη και άνθρωποι πεθαίνουν στα υπόγεια, πολλοί θα έλεγαν ότι έχεις και την υποχρέωση να απενεργοποιήσεις τη βόμβα. Για λογαριασμό όλων». Κάπως έτσι μάλλον το σκεφτόταν και το 2007, εκείνο το βράδυ, όταν ο ίδιος, μαζί με ενθουσιώδεις ομοϊδεάτες του, ξεχύνονταν στο προάστιο της Στοκχόλμης για να ξεφουσκώσουν λάστιχα.