Η χώρα μας φαίνεται ότι βρίσκεται σε «παγίδα μεσαίου εισοδήματος», κατά την έκφραση μερικών οικονομολόγων. Για μερικές δεκαετίες είχε έναν αξιοπρεπή ρυθμό ανάπτυξης με αύξηση της κατανάλωσης για τα περισσότερα νοικοκυριά, και πλησίασε ποσοτικά τις πιο ανεπτυγμένες οικονομίες. Αλλά δεν απέκτησε πολλές επιχειρήσεις παρόμοιες με αυτών των χωρών, δηλαδή σύγχρονη βιομηχανία, εταιρείες υψηλής τεχνολογίας και εξαγώγιμες επαγγελματικές υπηρεσίες. Το παλιό μοντέλο έφτασε στο όριό του το 2009, ενώ το νέο ακόμη δεν έχει δημιουργηθεί, έπειτα από 14 χρόνια, γιατί τα συμφέροντα του παλιού υπερτερούν στην πολιτική και την καθημερινή πρακτική. Αυτή είναι η παγίδα.
Από το 2010 έγιναν πολλές μεταρρυθμίσεις, αλλά τις περισσότερες τις επέβαλε η τρόικα κι όχι μια εγχώρια πλειοψηφία έπειτα από διαβούλευση. Από το 2019 έγιναν και νέες μεταρρυθμίσεις από την κυβέρνηση της Ν.Δ., που αυτή τουλάχιστον ανέλαβε την «ιδιοκτησία» τους. Οι νέοι νόμοι όμως και των δύο περιόδων συχνά έμειναν στα χαρτιά ή εφαρμόστηκαν στρεβλά: π.χ. το άνοιγμα των κλειστών επαγγελμάτων δεν οδήγησε σε μείωση τιμών και η αξιολόγηση στα σχολεία εκφυλίζεται σε γραφειοκρατική διεκπεραίωση.
Στις χώρες που κατάφεραν να περάσουν σε μοντέλο υψηλού εισοδήματος, η αλλαγή δεν ήρθε μόνο από μια φωτισμένη κυβέρνηση. Υπήρχαν συνασπισμοί συμφερόντων και πολιτών, που στήριξαν τις αλλαγές και συγκρούστηκαν με το παλιό. Στα σχολεία, π.χ., η ποιότητα βελτιώθηκε εκεί όπου η τοπική κοινωνία –και ιδίως οι γονείς– το απαιτούσε από τους δασκάλους. Στην παραγωγή, εκεί όπου ομάδες επιχειρηματιών συνασπίστηκαν με εργαζομένους για να αυξηθούν παράλληλα τα εισοδήματα και των δύο, και ζήτησαν από το κράτος τις υποδομές και τους νόμους που θα τους βοηθήσουν.
Πρώτη προϋπόθεση σε μια δημοκρατία για να υπάρξουν συνασπισμοί μετασχηματισμού είναι ο ειλικρινής δημόσιος διάλογος για τις πραγματικές αιτίες του οικονομικού προβλήματος. Μέχρι τώρα, εξαιτίας της τοξικής πόλωσης για τα μνημόνια, και αργότερα εξαιτίας των κρίσεων της πανδημίας και των πολέμων, δεν έχουμε συζητήσει νηφάλια γι’ αυτό. Τώρα φαίνεται ότι το κλίμα αλλάζει. Για παράδειγμα, το πολύ χρήσιμο κείμενο του Θ. Γεωργακόπουλου «Ο μύθος του ελληνικού ανθρώπινου δυναμικού» (Καθημερινή, 23.12.2023) το είδα να αναπαράγεται και να συζητιέται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης περισσότερο από κάθε άλλο άρθρο για την οικονομία, όσο θυμάμαι.
Στις χώρες που κατάφεραν να περάσουν σε μοντέλο υψηλού εισοδήματος, η αλλαγή δεν ήρθε μόνο από μια φωτισμένη κυβέρνηση. Υπήρχαν συνασπισμοί συμφερόντων και πολιτών, που στήριξαν τις αλλαγές και συγκρούστηκαν με το παλιό.
Δεύτερη προϋπόθεση είναι ο πατριωτισμός των επιχειρηματιών. Να αφιερώνουν δυνάμεις, όχι μόνο για τη δική τους μονάδα, αλλά και για να χτίσουν συλλογικά αγαθά στον τόπο τους: π.χ. υποδομές επιστημονικής έρευνας ή τεχνικής κατάρτισης. Οι βιομήχανοι που θέλουν να περάσουν από το χαμηλό κόστος στην υψηλή ποιότητα βλέπουν ότι έχουν άμεσο συμφέρον να υπάρξουν τέτοιοι οργανισμοί στη χώρα, γιατί το εργοστάσιό τους δεν μεταφέρεται εύκολα αλλού.
Στην άυλη οικονομία όμως, π.χ. στην παραγωγή λογισμικού, η ανάγκη των επιχειρηματιών για τοπικές υποδομές δεν είναι τόσο άμεση, γιατί μπορούν σχετικά εύκολα να μετακομίσουν σε άλλη χώρα. Για την Ελλάδα, που δεν έχει πολλούς βιομηχάνους, είναι κρίσιμο οι επιχειρηματίες των άυλων κλάδων να αποφασίσουν ότι θα μείνουν και θα λειτουργήσουν πατριωτικά. Πέρα από την επένδυση σε κοινά αγαθά και σε κοινωφελή δράση, έχει σημασία να στηρίξουν με τον λόγο και το παράδειγμά τους τις μεταρρυθμίσεις στις οποίες αντιδρούν τα συμφέροντα του παλιού μοντέλου, όπως π.χ. τα πρόσφατα μέτρα για τη φοροδιαφυγή και τη φοροαποφυγή. Στο πεδίο όπου εργάζομαι (venture capital και νεοφυείς επιχειρήσεις) δεν είναι ακόμη γενικός κανόνας αυτή η νοοτροπία.
Η ευχή μου για το 2024 είναι να αποφασίσουν περισσότεροι εξωστρεφείς επιχειρηματίες και επαγγελματίες να ενταχθούν οριστικά και ενεργά στην κοινωνία μας. Και να τους ακούσω να τραγουδούν Πορτοκάλογλου: Τα καράβια μου καίω/ δε θα πάω πουθενά/ Από πείσμα και τρέλα θα ζω/ σε τούτη τη χώρα/ ώσπου να βρω νερό/ γιατί ανήκω εδώ.
*Ο κ. Αρίστος Δοξιάδης είναι εταίρος στο κεφάλαιο επενδύσεων τεχνολογίας Big Pi.