Κάθε κοινωνία, γράφει ο αείμνηστος φιλόσοφος και ανθρωπολόγος Ερνεστ Γκέλνερ, αναπτύσσει τη δική της αντίληψη περί χρόνου και οργανώνει τις δραστηριότητές της αναλόγως. Για πολλούς αρχαίους πολιτισμούς, ο χρονικός ορίζοντας ήταν αμετάβλητος – το μέλλον ακολουθούσε προδιαγεγραμμένη τροχιά. Για άλλους, το παρόν ήταν μια διαρκής προετοιμασία για το επικείμενο τέλος του χρόνου. Η νεωτερική αντίληψη ότι το μέλλον κυοφορεί δυνατότητες, ανάλογα με το πώς οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τον συλλογικό εαυτό, τούς ήταν άγνωστη.
Το μέλλον ως αντανάκλαση του παρελθόντος φαίνεται στο χτίσιμο των μεσαιωνικών ναών. Ο καθεδρικός ναός του Γουέλς, στην Αγγλία, άρχισε να χτίζεται το 1175 και ολοκληρώθηκε το 1450. Δεν επρόκειτο τόσο για έργο μακροπρόθεσμου σχεδιασμού όσο για έργο μακράς πνοής, ατενίζοντας την αιωνιότητα. Ηταν λιγότερο σημαντικό να το δουν ολοκληρωμένο οι εκάστοτε συγκαιρινοί και περισσότερο να δοθεί η σκυτάλη στην επόμενη γενιά, η οποία θα ζούσε τη ζωή των προγόνων της.
Η νεωτερικότητα τα αλλάζει όλα. Οι φιλόσοφοι ανακαλύπτουν το ανοιχτό μέλλον – «νέοι κόσμοι […] θα αναπτύσσονται συνεχώς» στους επόμενους αιώνες, γράφει ο Καντ. Οι γεωλόγοι, οι αρχαιολόγοι και οι αστροφυσικοί χρονολογούν την ηλικία της Γης, μνημείων και του σύμπαντος διαφορετικά από τις κυρίαρχες θρησκευτικές και μυθικές αφηγήσεις. Ο Δαρβίνος εισάγει την έννοια της απρόθετης μεταβολής ως ουσιώδες γνώρισμα της εξέλιξης του φυσικού κόσμου. Αναδύεται βαθμιαία η αντίληψη του «βαθέος χρόνου».
Στην οικονομία, ο αναδυόμενος βιομηχανικός καπιταλισμός μετατρέπει τον χρόνο σε εμπόρευμα, επιφέρει τον συγχρονισμό οικονομικών δραστηριοτήτων και επιβάλλει την εργασιακή πειθαρχία, αναδεικνύοντας την ηθική του χρόνου. «Να θυμάσαι ότι ο χρόνος είναι χρήμα», συμβουλεύει τον νεαρό έμπορο ο Βενιαμίν Φραγκλίνος, «μη σπαταλάς ούτε το χρήμα ούτε τον χρόνο».
Η βιομηχανική παραγωγή και το εμπόριο δίνουν έμφαση στον βραχύ χρόνο – σε βραχυπρόθεσμα οικονομικά αποτελέσματα. Οι επενδύσεις είναι, βεβαίως, απαραίτητες, αλλά οι μελλοντικές αποδόσεις τους ανάγονται σε καθαρή παρούσα αξία. Ο χρονικός ορίζοντας του παρόντος δεσπόζει, αν και η ισχύς του εξαρτάται από το πολιτικό-θεσμικό περιβάλλον της οικονομίας.
Οσο πιο ανέλεγκτος και αμείλικτος είναι ο καπιταλιστικός ανταγωνισμός, τόσο πιο μεγάλη είναι η συρρίκνωση του χρονικού ορίζοντα. Οι τριμηνιαίες εκθέσεις αποτελεσμάτων καθοδηγούν τις εισηγμένες σε διεθνή χρηματιστήρια εταιρείες. Στις αρχές της περασμένης δεκαετίας, πάνω από το 50% των διευθυνόντων συμβούλων λάμβανε μπόνους συνδεδεμένα με την επίδοση της εταιρείας τους στο χρηματιστήριο. Σε ποσοστό 80%, οικονομικοί διευθυντές στις ΗΠΑ δήλωσαν πρόθυμοι να πάρουν αποφάσεις που θα υλοποιούσαν εταιρικές εκτιμήσεις για βραχυχρόνια κέρδη, έστω και αν οι αποφάσεις τους θα ζημίωναν την αξία της εταιρείας. Η διάμεση θητεία ενός διευθύνοντος συμβούλου των μεγάλων εταιρειών στις ΗΠΑ (S&P 500) συρρικνώθηκε από τα 6 χρόνια το 2013 στα 4,8 χρόνια το 2022. Επιπλέον, οι πολυκρίσεις, σε έναν βαθιά αλληλένδετο κόσμο, επιτείνουν την αίσθηση της εφημερότητας – η διαχείριση μιας μεγαπυρκαγιάς, πλημμύρας ή κινδύνων της εφοδιαστικής αλυσίδας εστιάζει αναγκαστικά στο παρόν. Η νοοτροπία του βραχέος χρόνου κυριαρχεί.
Αν και απελπιστικά εφήμεροι, καλούμαστε να χειριστούμε προβλήματα με ορίζοντα χιλιάδων ετών.
Υπάρχουν, όμως, οργανισμοί, οι οποίοι, λειτουργώντας σε θεσμικά-πολιτισμικά περιβάλλοντα που εκτιμούν τη μακρά διάρκεια, διακρίνονται για τη μακροβιότητά τους. H Ιαπωνία, λ.χ., διαθέτει τις μακροβιότερες επιχειρήσεις – πάνω από 33.000 είναι υπεραιωνόβιες. Εταιρείες με ιστορία πάνω από πέντε αιώνες υπάρχουν και στην Ευρώπη (π.χ. Beretta, Grolsch, Santa Maria Novella κ.λπ.). Στους μακροβιότερους οργανισμούς συγκαταλέγονται μη οικονομικές οντότητες, όπως η Εκκλησία, πανεπιστήμια, φιλανθρωπικοί οργανισμοί.
Αν εξαιρέσουμε τυχόν μονοπωλιακές καταστάσεις και προνομιακές σχέσεις με το κράτος, τι υποτείνει τη μακροβιότητα οργανισμών; Κυρίως η εμπέδωση της νοοτροπίας της μακράς διάρκειας και των αντίστοιχων κινήτρων. Πώς; Πρώτον, τη μετατροπή του οργανισμού σε θεσμό, μέσα από την εμπέδωση κοινών αξιών, οι οποίες συμβάλλουν στην ικανοποίηση κοινωνικών αναγκών και, ιδανικά, συλλογικών αγαθών. Οσο πιο καθολικές είναι οι αξίες (π.χ. παιδεία, υγεία, ενημέρωση) που αξιόπιστα υπηρετεί ο οργανισμός, τόσο μεγαλύτερη η αντοχή τους και τόσο μακρύτερος ο ορίζοντας λήψης αποφάσεων. Το αιωνόβιο BBC είναι το καλύτερο σύγχρονο παράδειγμα. Δεύτερον, η θεσμοποίηση του οργανισμού δημιουργεί την αίσθηση κοινότητας στα μέλη του. Οι δεξιότητες που αναπτύσσουν απαιτούν χρόνο, κόπο, και είναι ιδιόμορφες (συνεπώς, μη εύκολα αντιγράψιμες από ανταγωνιστές). Οι συμμετέχοντες αισθάνονται φορείς συλλογικής παράδοσης, την οποία καλούνται να παραδώσουν στους επόμενους. Τα στελέχη αντιλαμβάνονται τον ρόλο τους κυρίως ως θεματοφυλάκων του οργανισμού, όχι μεγιστοποιητών οικονομικών απολαβών.
Εν ολίγοις, σε έναν τέτοιο οργανισμό, το άτομο υπάγει τον εαυτό του σε κάτι ευρύτερο και διαρκέστερο από αυτό. Δεν ενδιαφέρεται μόνο για το σήμερα, αλλά μαθαίνει να εκτιμά την κληρονομιά που παραλαμβάνει και μεριμνά ενεργά για τη μεταβίβασή της. Οι μακρόβιοι οργανισμοί διαθέτουν αίσθηση βαθέος χρόνου, κοινότητας και αποστολής.
Οι κολοσσιαίες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι σύγχρονες κοινωνίες (η μεγαλύτερη: η κλιματική κρίση) υπερβαίνουν τη συνήθη ανθρώπινη κλίμακα. Αν και απελπιστικά εφήμεροι, καλούμαστε να χειριστούμε προβλήματα με ορίζοντα χιλιάδων ετών (σκεφτείτε: το πλουτώνιο-239, στα πυρηνικά απόβλητα, έχει ημιζωή 24.000 χρόνια!). Χρειαζόμαστε όσο ποτέ άλλοτε την αίσθηση του βαθέος χρόνου και την καλλιέργεια της μακροπρόθεσμης σκέψης. Θα συνεχίσω στο επόμενο.
Καλή χρονιά.
*Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.